یادداشت؛
موسیقی رمضان سنتی فراموش‌شده
معمولا با شروع ماه مبارک رمضان برنامه‌ها و آثار گوناگون، از اذان گرفته تا دعا و مناجات و سخنرانی برای پخش تلویزیون در نظر گرفته می‌شود.
به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، معمولا با شروع ماه مبارک رمضان برنامه‌ها و آثار گوناگون، از اذان گرفته تا دعا و مناجات و سخنرانی و... برای پخش تلویزیون درنظر گرفته می‌شود. این اتفاق از سال‌های دور افتاده و باعث شده برخی آثار و نواها پس از پخش هرساله در ذهن و خاطر مردم ماندگار شود. برخی از این نواها با وجود اقبال عمومی به دلایل مختلف در تلویزیون کمرنگ و تلاشهای ناموفقی برای جایگزینی آنها انجام شده است.
برخی دیگر هم بیش از 7 نسل است که در تلویزیون شنیده می‌شود و مردم هنگام افطار یا سحر منتظر شنیدن آنها هستند. با شروع ماه رمضان اسم‌هایی چون رحیم موذن‌زاده، قاسم موسوی‌قهار و... به گوش می‌رسد که با صداهای دلنشین خود نواهایشان را مانند شناسنامه‌ای برای ماه رمضان در دل مردم جای دادند. در ادامه به معرفی تعدادی از نواهای ماندگار پرداخته‌ایم.
موسیقی رمضان از گذشته تا امروز
پیوند موسیقی و آیین‌های دینی و مذهبی در همه فرهنگ‌ها وجود دارد و در فرهنگ اسلامی هم از دیرباز دیده شده است. نخستین پیوند موسیقی و آیین‌های مذهبی در قرائت قرآن و اذان دیده می‌شود که آیات و جملات را با الحان خوش درمی‌آمیختند و می‌خواندند. یکی از مهم‌ترین پیوندهایی که وجود دارد، در مناجات‌خوانی دیده می‌شود، یعنی تلفیقی از موسیقی و مناجات‌خوانی که در ایام ماه رمضان در جغرافیاهای مختلف اسلامی می‌بینیم و هرکدام مطابق با فرهنگ خود اجرا می‌کنند. در ایران هم این آیین از دیرباز وجود داشته و خوانندگان بزرگ و بنام هر عصر، در حوزه مناجات‌خوانی فعال بوده‌اند. با پژوهشگران موسیقی در این زمینه گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
دلنشین اما ناکام
اسم ماه رمضان که می‌آید صدایی در ذهن‌مان می‌پیچد، صدایی آشنا که سالیان سال در زمان افطار آن را شنیده‌ایم. مناجاتی که با صدای محمدرضا شجریان و با نام خدا شروع می‌شود. این مناجات به نام دعای ربنا معروف شد اما با وجود استقبال مردم بنا به دلایل تاحدودی مشخص و مشکلات این خواننده با صداوسیما از سال 1388 پخش آن متوقف شد و دیگر در صداوسیما شنیده نشد. البته هم محمدرضا شجریان و بعدها پسرش درمورد دعای ربنا گفتند که شجریان این دعا را متعلق به مردم می‌داند و موضع اختلافی‌شان با صداوسیما درمورد پخش سایر آثار صوتی‌شان است. این مناجات تا قبل از ممنوع شدن به‌مدت 30 سال یکی از برنامه‌های اصلی صداوسیما در ماه رمضان بود. مدیران شبکه برای جایگزینی این اثر تلاشهای فراوانی کردند اما هیچ‌کدام به ثمر نرسید. درنهایت با همه نادیده‌گرفتن‌ها، بالاخره این مناجات در سال 1396 در فهرست ملی فرهنگی ناملموس ایران به ثبت رسید.
اذان 67ساله رحیم موذن‌زاده
یکی دیگر از نواهای ماندگار ایران، اذانی است که با گرمای صدای مرحوم رحیم موذن‌زاده‌اردبیلی در سال 1334 در رادیو ضبط شده است. خلوصی که در لحن این اذان وجود دارد، باعث محبوبیت آن بین مردم شده است. این اثر در 30سالگی استاد موذن‌زاده اجرا و ضبط شده است و این استاد فقید درمورد شیوه اجرای آن در ماه رمضان، بیان کرده بود: «در استودیو به من گفتند بهتر است این اذان را پس از افطار بخوانم. اما من دوست داشتم با دهان روزه این اذان را بگویم که در آواز بیات ترک و گوشه روح‌الارواح آن را اجرا کردم و در عمل همانی است که اکنون همگان آن را می‌شنوند.» امروز و پس از گذشت 7 دهه این صدا بین نسل‌ها ماندگار شده و در سال 1368 به‌عنوان میراث فرهنگی کشورمان به ثبت ملی رسیده است. از مرحوم موذن‌زاده به‌عنوان صدایی بی‌مانند در دستگاه بیات ترک یاد می‌کنند. اذان‌‌هایی که توسط وی خوانده شده است، هنوز به‌عنوان زیباترین اذان‌های موجود در رسانه‌های صوتی و تصویری ایران پخش می‌شود.
اولین دعای سحر بعد از انقلاب
قاسم موسوی‌قهار در سال 1357 اولین دعای سحر بعد از انقلاب را برای رادیو و تلویزیون خواند و این اثر به‌عنوان یکی از آثار شاخص وی ماندگار شد. قریب چهار دهه است که این دعا در سحرگاه و از تلویزیون پخش می‌شود. این اثر ماندگار سبب شد وی به‌عنوان یکی از ادعیه‌خوانان در کشور مطرح شده و دعا‌های مختلفی را بخواند که اغلب آنها ماندگار شدند. صوت صحیح و توجه به ادای کلمات و معانی و مفهوم دعا از ویژگی‌های دعا‌خوانی موسوی‌قهار بود که نوای او را ماندگار کرد. در آن زمان که کمبود ادعیه و مناجات در صداوسیما دیده می‌شد، سبک خواندن آن زمینه‌ای را فراهم کرد تا دعاهایی که با صدای وی خوانده شده به اثری ماندگار برای مردم تبدیل شود.
هوشنگ جاوید از پژوهشگران موسیقی نواحی و آیینی ایران درباره به فراموشی سپردن موسیقی قدیمی ماه رمضان در ایران گفت: «فراموش‌شدن آیین‌ها و موسیقی ماه رمضان تقصیر دستگاه‌های فرهنگی ماست. در یک دوره شاهد از بین‌رفتن سحرخوانی‌های زیبا بودیم که با دستور وزارت بهداشت و در یک دوره با قوانین نیروی انتظامی اتفاق افتاد. آنها می‌گفتند حق پخش صدا از مسجد ندارید و به بهانه بیمارها صدای سحرخوانان را قطع کردند. به نظر می‌رسد یک جریان ناسازگار باعث شد این ارگان‌ها یک فرهنگ را از بین ببرند آن هم بسیار راحت و بی‌دردسر.
رسانه ما وقتی می‌خواهد سحرخوانی را پخش کند حالت مناجات به آن می‌دهد و از آدم‌هایی استفاده می‌کند که چهره نیستند و به جای استفاده از خوانندگان حرفه‌ای از کسانی استفاده می‌کنند که آگاهی ندارند و با یک آشنایی جزئی شروع به خواندن می‌کنند. در سحرخوانی‌هایی که پخش می‌شود دیگر حس و روحی وجود ندارد و بیشتر فرمول آوازی دارد نه فرمول دلی، به همین دلیل مردم نمی‌توانند با آنها ارتباط برقرار کنند.»
هنرمندان آیینی را حمایت نمی‌کنند
این پژوهشگر در رابطه با موسیقی رمضان و میراث ناملموس فرهنگی ایران، گفت: «موسیقی رمضان به‌عنوان میراث ناملموس فرهنگی از نظر میراث فرهنگی مهم است و ایران موظف به پاسداری از این آثار و پاسداری از اصالت‌هاست. منتها من بسیار کم دیدم که بخواهند از آثار حفاظت و نگهداری کنند. در قرن جدید باید فکر کنند که برای نسل آینده چه کاری باید انجام بدهند، اما این برنامه‌ریزی هیچ‌وقت صورت نمی‌گیرد.»
وی در ادامه درباره نگاه دستگاه‌های فرهنگی به موسیقی گفت: «نگاه دستگاه‌های فرهنگی به موسیقی تفننی بوده و تخصصی نیست. دلیلش هم این است که ما یک مرکز پژوهش موسیقی برای جمعیت 85 میلیونی نداریم. هیچ برنامه‌ریزی‌ای برای ایجاد واحدی برای رشته‌های موسیقی در کشور ندارند. رشته آواز ایرانی را در دانشگاه علمی-کاربردی تعریف کردند، درحالی‌که باید در دانشگاه ملی تعریف می‌شد به‌دلیل خصلت معنوی آواز در ایران. متاسفانه نگاه علمی و دقیق نیست. حاضرند روی خوانندگان پاپ سرمایه‌گذاری کنند اما برای یک هنرمند آیینی هیچ کاری نمی‌کنند.»
جوان‌هایی داریم که ربنا را بهتر از شجریان اجرا کنند
جاوید با اشاره به عدم پخش دعای ربنای شجریان از صداوسیما درباره خوانندگان موسیقی ماه رمضان گفت: «در این کشور خوانندگان زیادی دعای ربنا را خوانده‌اند. درست است که برای شجریان از بقیه یک پله بالاتر بوده اما دلیل نمی‌شود برای خوانندگان دیگر را رد کرد. خیلی‌ها دوست دارند بعضی مسائل را بزرگ کنند. من احترام زیادی برای استاد شجریان قائل هستم اما اینکه گفته شود بین 85 میلیون جمعیت فقط او می‌توانست این دعا را بخواند، درست نیست. ما جوان‌هایی داریم که اگر حمایت شوند آثار برتری اجرا می‌کنند اما هیچ حمایتی وجود ندارد. دستگاه‌های فرهنگی ما باید این کار را جدی بگیرند و قبول کنند در این جمعیت 85 میلیون نفری بالاخره 85 نفر هستند که بتوانند این کار را بهتر انجام دهند.»
دولت حمایت نمی‌کند
جاوید درباره هنرمندان ماندگار موسیقی رمضان گفت: «در گذشته اجراها با دل بود و کسی با پول کار نمی‌کرد یا سفارش نمی‌گرفت، به همین دلیل بود که سحرخوان‌ها معروف شده بودند. می‌دانستند هنری دارند و می‌توانند از آن استفاده کنند و مردم آخر ماه رمضان به آنها یک هدیه‌ای می‌دادند و تشکر می‌کردند. اما در موقعیت الان کسی که بخواهد برای رسانه بخواند یا پول می‌خواهد یا سفارش می‌گیرد و با این کار حس دلی پدید نمی‌آورد.»
وی در ادامه درباره صداهای ماندگار نسل‌های بعد گفت: «ما الان هم می‌توانیم صداهای ماندگار داشته باشیم اما شناسایی و حمایت نشدند. دولت و دستگاه فرهنگی روی این هنرمندان سرمایه‌گذاری نمی‌کنند. مساله دستگاه فرهنگی این شده که یک‌جوری روزهای ماه رمضان را بگذرانند و تمام شود، اینکه چطور باشد برایشان مهم نیست. مساله دیگر هم این است که هربار بحث کار فرهنگی وسط باشد بودجه‌ها کم می‌شود و اولین واکنش کم کردن بودجه فرهنگی است، این را جالب‌توجه نمایندگان مجلس و کمیسیون فرهنگی می‌گویم.»
ارسال نظرات