تبیین نظریه تزاحم امتثالی مبتنی بر اندیشه های اصولی امام خمینی

وی با اشاره به تاریخچۀ بحث تزاحم در علم اصول افزود : علی رغم اهمیت بحث از تزاحم، این بحث قدمت چندانی در دانش اصول ندارد. اولین کسی که این سرفصل را به دانش اصول آورد مرحوم نائینی بود؛ گرچه در کلمات مرحوم شیخ انصاری و آخوند خراسانی نیز رگه هایی از این بحث وجود دارد. بنابراین اهمیت بحث تزاحم و نو بودن این بحث در دانش اصول زمینه برای پژوهش و تحقیق در این مبحث را دو چندان کرده است. مرحوم امام به صورت مستقل و به تفصیل به بحث تزاحم نپرداخته و علی رغم وجود کتب اصولی متعدد و نیز یک کتاب مستقل در باب تعارض از ایشان، سرفصلی به نام «تزاحم» در آثار علمی ایشان یافت نمی‌شود. از این رو، کشف و تبیین نظریۀ تزاحم ایشان اهمیت داشت.

در ادامه، حجت‌الاسلام احمد آذربایجانی، ارائه دهندۀ دیگر با تبیین انگیزۀ بحث از نظریۀ تزاحم امتثالی مرحوم امام گفت: مغفول بودن مبانی اصولی مرحوم امام در دروس خارج موجود، نبود نگاه‌های نظام‌مند به بحث تزاحم با لحاظ «مبانی، ادعا و لوازم» و نگاه خاص مرحوم امام در این مسئله، انگیزۀ اصلی ما برای تحقیق در این موضوع بود. مبانی اصولی خاص امام، خصوصاً مبنای «خطابات قانونیه» باعث شده ایشان نظریه‌ای متفاوت و خاص در باب تزاحم داشته باشند.

گرچه بحث از تزاحم به شکل بسیار محدود و ذیل سرفصل‌های دیگر، در کتب مرحوم امام مطرح شده است، اما تلاش شد با استخراج و انسجام بخشی به آن دسته از مبانی اصولی ایشان که در بحث تزاحم اثرگذار است، اولاً تأثیرات این مبانی بر روی یکدیگر و ثانیاً تأثیر هر یک از این مبانی روی نظریۀ تزاحم ایشان، و در قسمت سوم آثار و لوازم نظریۀ مرحوم امام ذکر گردد. در مجموع سه جزء اصلی نظریۀ ایشان که مبانی تزاحم، اصل بحث تزاحم و لوازم تزاحم در دیدگاه ایشان است کامل شد.

حجت‌الاسلام آذربایجانی افزود مقالۀ نظریۀ تزاحم امتثالی مرحوم امام زمینه را برای نوشتن مقاله‌های دیگری در زمینۀ مبانی دخیل در تزاحم مرحوم امام مثل خطابات قانونیه یا در زمینۀ آثار و لوازم نظریۀ ایشان فراهم می‌کند.

در ادامه حجت‌الاسلام حسن جعفرزاده به نقد مقاله پرداخته و گفت: مناسب بود که در ابتدای مقاله به مفهوم شناسی تزاحم امتثالی پرداخته می‌شد و تفاوت آن با تزاحم حفظی و تزاحم ملاکی بیان می‌گردید.

وی اضافه کرد تبیین زوایای بحث مبنای خطابات قانونیه که مبنای اصلی اثرگزار در بحث تزاحم است نیازمند توضیح بیشتری بود و به نظر می‌رسید این مقاله با لحاظ آثار متعددی که دربارۀ این مبنای اصولی نوشته شده نوآوری خاصی در راستای تبیین خطابات قانونیه نداشت.

سپس حجت‌الاسلام مرتضی فیاض به عنوان ناقد دوم با ذکر مثال تزاحم میان «بهداشت و سلامت» و «معیشت و اقتصاد» در دوران کرونا، گفت موضوع تزاحم امتثالی لایه‌های فقهی و اصولی متعدد و جوانب مهمی دارد که باید مورد بحث قرار گیرد.

وی با لغو دانستن واژۀ «تبیین» در عنوان مقاله گفت کلماتی از قبیل «تبیین»، «بررسی» و ... زائد است و مناسب است حذف شود.مقاله قدری فشرده نوشته شده و گرچه هدف، ذکر نظام اندیشۀ امام بوده، اما توقع به‌جای مخاطب این است که در تبیین هر نظریه، اندیشۀ محوری آن مورد بحث و توضیح مناسب قرار گیرد. در این مقاله اندیشۀ محوری «خطابات قانونیه» به صورت کامل و شفاف تبیین نشده بود؛ بنابراین، نوعی تسرع در این نوشته دیده می‌شود. در مورد مفهوم شناسی تزاحم امتثالی مانعی که بود این بود که تعریف تزاحم امتثالی با لحاظ هر یک از مسلک گوناگون تزاحم متفاوت می‌شود؛ لذا توضیح تزاحم امتثالی به قسمت دوم مقاله موکول شد؛ چرا که در صورتی که در ابتدا می‌آمد، پاسخ قبل از بحث محسوب می‌شد.نسبت به پیشینۀ اندیشه، طبق فحصی که ما کردیم پیشینه‌ای نسبت به نظریۀ تزاحم امام و نیز خطابات قانونیه نیافتیم؛ گرچه آیت الله لاریجانی سعی کرده پیشینه‌ای برای خطابات قانونیه ذکر کند، اما به نظر می‌رسد آنچه ایشان ادعا کرده مربوط به متعلق حکم است که روی طبیعت می‌رود و آنچه مرحوم امام اصرار بر آن دارد، ناظر به افراد و موضوع حکم است.

نسبت به ارتباط طولی میان مبنای «تفاوت داشتن اطلاق و عموم» و «تعلق امر به طبیعت» نیز باید گفت به نظر می‌رسد بین این دو مبنا رابطۀ استنتاجی وجود ندارد؛ همچنان که مرحوم آخوند در کفایه قائل به تعلق امر به طبیعت شده، اما تفاوت میان اطلاق و عموم را نیز نپذیرفته است؛ بنابراین، به نظر می‌رسد این دو مبنا هم عرض هستند و رابطۀ طولی ندارند.
نکتۀ آخر اینکه نوآوری این مقاله در تبیین متفاوت خطابات قانونیه نیست؛ چرا که در این عرصه کارهای زیادی انجام شده است؛ بلکه «تجمیع کامل مبانی مؤثر در نظریۀ تزاحم مرحوم امام» و «ارتباط سنجی میان مبانی با یکدیگر و مبانی با ادعا» و «بیان برخی آثار و لوازم ادعا که توسط دیگران طرح نشده» وجوه نوآوری این مقاله هستند.

در انتهای جلسه حجت‌الاسلام والمسلمین اکبر خادم الذاکرین، به عنوان داور، به جمع بندی و قضاوت نقدها و پاسخ‌ها پرداخت. ایشان ضمن تشکر از ارائه دهندگان و ناقدین محترم، از عملی شدن دغدغۀ مقام معظم رهبری نسبت به کرسی‌های آزاداندیشی در قالب چنین نشست‌هایی ابراز خرسندی کرد.

حجت‌الاسلام والمسلمین خادم الذاکرین افزود: به نظر می‌رسد واژۀ «تبیین» با «بررسی» متفاوت است و ذکر واژۀ تبیین لغو نیست؛ چرا که در برخی مقالات نظریه به طور اجمال اشاره می‌شود، اما در اینجا مقاله در صدد باز کردن نظریه بوده است. دربارۀ نوآوری داشتن مقاله نیز همین که یک مقاله ماحصل آثار و مقالات گذشته را منعکس کند به گونه‌ای که زوایای بحث کامل آمده باشد و خواننده از مراجعه به آثار قبلی بی‌نیاز شود و نکات اضافه‌تری هم بیاورد، نوآوری محسوب می‌شود. نکتۀ دیگر این است که اگر پیامدها و لوازم نظریۀ تزاحم امتثالی در مقالۀ مستقلی پرداخته می‌شد و در اینجا صرفاً اصل نظریه و مبانی دخیل در آن مورد بررسی قرار می‌گرفت موضوع بیشتر تبیین می‌شد و بخشی از اشکالاتی که ناقدین محترم ذکر کردند، مثل تسرع در نوشتن مطالب، پیش نمی‌آمد. همچنین مناسب بود مثال‌هایی از حضرت امام در باب خطابات قانونیه می‌آمد تا این مبنای مرحوم امام روشن‌تر شود. البته ویژگی مثبت این مقاله آن است که ساختار اندیشۀ امام در این مبحث استخراج شده است و در جاهایی که خود امام به بحث نپرداخته‌اند، سعی شده است با تحلیل و استنتاج خود نگارندگان از مبانی امام، به شکل ابداع تکمیل شود.