کودتا: تردید آمریکا؛ اصرار انگلیس

در دو یادداشت پیشین وقتی انگلیس پای آمریکا را به کودتا باز کرد و از توافق تا کودتا؛ گزینه‌ای که انگلیس روی میز آمریکا گذاشت درباب نقش انگلستان در طراحی کودتا و تلاش برای ترغیب آمریکا در دخالت به نفع خود در بحث قرارداد نفتی با دولت مصدق به تفصیل سخن گفته شد. همچنین اسنادی از زمینه سازی دولت انگلستان در سطح مشاوران وزیر امورخارجه رئیس جمهور ترومن ارائه شد که برای نخستین بار به زبان فارسی انتشار می یافت. در این اسناد مشاور وزیر امورخارجه آمریکا از تلاش های کریستوفر استیل سفیر انگلستان در آمریکا برای دیداری با وزیر امور خارجه و طرح پیشنهاد جهت کودتا سخن گفته است.

در سند بعدی که به این مناسبت منتشر می شود، مشروح مذاکرات جلسه مهم سفیر بریتانیا در آمریکا کریستوفر استیل و وزیر امورخارجه آمریکا فریمن متیوز آورده شده است. این همان جلسه ای ست که در سند یادداشت قبلی، بایرود به آن اشاره کرده بود. طبق این اسناد، آمریکایی ها نسبت به انجام کودتا یا عملی مشابه با آن در ایران شک داشتند و در کل با اجرای آن موافق نبودند چرا که دولت ترومن به سرعت جایگزین می شد وعمر آن به پایان می رسید. در سوی مقابل انگلیسی ها به شدت فشار می آوردند و تقاضا داشتند که دولت آمریکا تصمیم به اقدام این کودتا را نهایتا در چند هفته آینده اتخاذ کند چرا که علاقه داشتند عملیات کودتا در بهار انجام شود.

موضوع: پیشنهاد انگلستان برای طراحی و اجرای کودتا در ایران

شرکت کنندگان در جلسه:

• سفیر انگلستان در آمریکا؛ سر کریستوفر استیل
• برنارد باروز
• آقای متیوز
• آقای نیتسه
• آقای جرنگان

تاریخ: 3 دسامبر 1952

محل نگهداری:

NARA, RG 59, General Records of the Department of State, 1950-54 Central Decimal File, File: 788.00/12-352

متن سند:

سِر کریستوفر استیل به بحث های غیررسمی قبلی درباره راه های مبارزه با کمونیسم در ایران اشاره کرد و گفت که دولت انگلیس هنوز به هیچ نتیجه قطعی نرسیده است. با این حال، تمام  شرکت کنندگان در جلسه معتقد بودند که فقط سه مسیر احتمالی برای حوادث پیش روی دولت مصدق وجود دارد: (1) مصدق در قدرت بماند و قدم هایی برای عقب راندن حزب توده انجام دهد، (2) دولت مصدق سقوط کند یا توسط فردی به او کمک شود که بتواند اقدامات قطعی علیه کمونیست ها را با کمک انگلیسی ها و آمریکایی ها ترتیب دهد، و (3) هیچ تغییری در گرایش ها و سیاست های دولت ایران ایجاد نشود و در نهایت کمونیست ها به تدریج کنترل امور را به دست گیرند.

نظر بریتانیا این بود که مصدق بسیار بعید است که هیچ کار موثری علیه کمونیست ها انجام دهد. آقای باروز اظهار داشت که در این مورد بین کارشناسان بریتانیایی و آمریکایی اختلاف نظر وجود دارد، آقای جرنگان تأیید کرد که وزیر و سفیر هندرسون معتقدند که مصدق صادقانه ضد کمونیسم است و اگر او بتواند به توافق نفتی خوبی برسد یا موقعیت مالی دولتش را تقویت کند، می تواند موضع مستحکم تری در برابر حزب توده اتخاذ کند.

آنطور که من متوجه شدم اکنون پیشنهاد دولت بریتانیا همکاری دو دولت برای انجام نوعی کودتا برای جایگزینی دکتر مصدق است. سر کریستوفر پاسخ داد که دولت او به هیچ وجه در این مورد تصمیم گیری نکرده است، اما فکر می کند که باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد و از دولت ما هم می خواهد که در مورد آن فکر کنیم. من در مورد اطمینان از موفقیت چنین تلاشی سؤالاتی پرسیدم اما فقط پاسخ های کلی دریافت کردم. سر کریستوفر و باروز اعتراف کردند که این طرح دارای عناصر عدم اطمینان و خطر است. با این حال اصرار داشتند که هر طرح و برنامه ای در این سطح ممکن است کمتر از این خطرناک باشد که فقط به مصدق و دولتش به عنوان سدی در برابر کمونیسم وابسته باشیم.

نیتزه این سوال را مطرح کرد که آیا نمی توان بدون تلاش برای جابجایی دکتر مصدق، سازمانی که انگلیسی ها با آن در ایران در تماس است را با انجام تظاهراتی علیه [آیت الله] کاشانی یا حزب توده آزمایش کرد؟ اگر آن تظاهرات موفقیت آمیز بود، شواهد خوبی از امکان کودتا برای تشکیل دولت جدید به دست خواهد آمد. آقای باروز این امر را امکان‌پذیر ندانست، چرا که شک داشت که آن سازمان در ایران اساساً به مشارکت در عملیاتی به غیر از کودتا ضد مصدق راضی نشود. کریستوفر استیل اضافه کرد اقدام علیه حزب توده در ایران بسیار سخت است، اگر نگوییم غیرممکن است. مگر اینکه ماشین آلات دولتی را در اختیار داشته باشد. آقای جرنگان با این نظر موافق بود.

من گفتم ما نمی‌خواهیم ایده کودتا را رد کنیم، اما احساس می کنیم که باید حداقل یک تلاش دیگر برای رسیدن به توافق نفتی با مصدق انجام شود. به آنها یادآوری کردم که ما در حال حاضر روی یک رویکرد جدید کار می‌کنیم و آقای نیتزه به زودی برای گفتگوهای بیشتر به لندن می‌رود. من همچنین تصور می کنم که دولت فعلی در موقعیت خوبی برای اتخاذ تصمیم‌های جدی از این دست نیست، زیرا به زودی از سمت خود کنار خواهد رفت. سِر کریستوفر گفت که او این موضوع را کاملاً درک می کند و از ما انتظار پاسخ قطعی فوری ندارد. اگرچه احتمالاً لازم است تا پایان ژانویه تصمیم گیری شود زیرا بهترین زمان برای کودتا در بهار خواهد بود و مقدار مشخصی آمادگی لازم است.

توافق شد که در حال حاضر هیچ اقدامی انجام نشود، اما این پیشنهاد را در نظر داشته باشیم. همچنین توافق شد که تا اطلاع ثانوی هیچ بحث دیگری بین سیا و نمایندگان اطلاعاتی بریتانیا در این زمینه صورت نگیرد. باروز گفت که دو افسر اطلاعاتی بریتانیا که اکنون در واشنگتن هستند تقریباً بلافاصله به لندن بازمی‌گردند و در هر صورت ترجیح داده می‌شود که بحث‌های فنی بیشتر در خاورمیانه انجام شود.