فقه‌القرآن حکومتی؛ روایتی جدید از فقه و حکومت در اندیشه اسلامی

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا،  حجت الاسلام احمد رهدار عضو هیأت علمی گروه فقه مضاف دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام) در مدرسه مجازی "پای درس خمینی مشهد" به موضوع فقه القرآن حکومتی در کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن پرداخت و اظهار داشت: «فقه‌القرآن حکومتی» روایتی متمایز و شاید متفاوت از جریان قرآن‌گرایان سیاسی ارائه می‌دهد. 

حجت الاسلام رهدار مروری بر تطورات تاریخ فقه شیعه از زمان آغازین تا کنون داشت و ابراز کرد: فقه شیعه دستخوش تحولات متعددی شده و در هر دوره‌ای به نقطه اوجی یا الگویی خاص دست یافته است، یکی از این دوره‌ها دوره‌ای است که از آن به عنوان «فقه فردی» یاد می‌کنیم؛ دوره‌ای بلندمدت که خروجی آن بیشتر رساله‌های عملیه بوده است، این نوع فقه بیشتر به احکام و تعهدات فرد در نسبت با دیگران، اجتماع و حتی حکومت پرداخته است و می‌توان گفت موفق‌ترین شکل فقه فردی، رویکرد مقارن آن بوده است؛ رویکردی که با مقایسه و ترکیب دیدگاه‌های مختلف اسلامی در حوزه احکام فردی توانسته آورده‌های جدیدی را به عرصه بیاورد، هرچند که این دستاوردها از چارچوب حل مشکلات فردی فراتر نرفته‌اند اما ظرفیت بالایی برای آشنایی با فقه سایر مذاهب اسلامی ایجاد کرده‌اند و در نهایت به کارآمدتر شدن نتایج منجر شده‌اند.

فقه اجتماعی و نقش نهادهای کلان

عضو هیأت علمی گروه فقه مضاف دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام) بیان کرد: دوره دیگر دوره «فقه اجتماعی» است، فقهی که ضرورتاً به حکومت دینی وابسته نیست، در این نوع فقه مناسبات فرد در قبال نهاد کلانی چون اجتماع مورد بررسی قرار می‌گیرد، نمونه برجسته نظری این نوع فقه را می‌توان در نظریه «فقه النظریه» شهید صدر مشاهده کرد که بعدها از آن به عنوان «فقه نظامات» یاد شد، در اینجا مکلف دیگر فقط یک فرد نیست بلکه نهادهایی مانند نظام سیاسی، اقتصادی یا اجتماعی به عنوان مکلف تلقی می‌شوند، همچنین در این دوره تاکید بیشتری بر تعامل و نسبت میان موضوع و حکم وجود دارد. 

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه سومین دوره مهم «فقه حکومتی» است، اظهار کرد: باید توجه کرد که این تقسیم‌بندی‌ها لزوماً زمانی و متوالی نیستند؛ مثلاً نمونه‌هایی از فقه حکومتی را حتی در آغاز مرحله فقه فردی هم می‌توان شناسایی کرد، با این حال در دوره‌ای خاص این نگاه بیشتر غالب شده و محوریت یافته است، فقه حکومتی در تاریخ شیعه به طور خاص در دوران جمهوری اسلامی برجسته‌تر شده است، تئوری نمونه این دوره «فقه سرپرستی» است که عمدتاً توسط آیت الله میرباقری ارائه شده است؛ رویکردی که هم پیچیدگی بیشتری دارد و هم گستره وسیع‌تری را شامل می‌شود.

فقه تمدنی؛ گامی فراتر از فقه حکومتی

حجت الاسلام رهدار تاکید کرد: افزون بر این گامی دیگر یعنی «فقه تمدنی» نیز قابل تصور است، خود این واژه هنوز چندان شناخته‌شده نیست و تنها در برخی مقالات یا کتابچه‌های محدود به آن پرداخته شده است، به نظر می‌رسد مقدمات تئوریک نیل به فقه تمدنی را می‌توان در کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» رهبر معظم انقلاب مشاهده کرد، این کتاب با بررسی قرآن به شکلی نظام‌مند، فضایی برای آغاز بحث‌های عمیق‌تر درباره جایگاه قرآن در فقه فراهم می‌کند.

عضو هیأت علمی گروه فقه مضاف دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام) ادامه داد: از این نقطه به موضوع اصلی بحث یعنی «فقه‌القرآن حکومتی» وارد می‌شویم، کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی» یکی از حلقات آغازین این طرح را تشکیل داده و ماموریت مهمی در تکمیل این مسیر بر عهده دارد، در بررسی تاریخی این موضوع می‌توان به نگاه اهل سنت درباره محوریت قرآن در فقه اشاره کرد، البته دیدگاه‌های آنان نیز تحولات گوناگونی داشته و برخی از آنها همچنان نگاه ویژه‌ای به روایات دارند، هرچند این موضوع بیشتر به حوزه تأملات فقهی تسنن مربوط است و از آن عبور می‌کنیم.

جایگاه فقه‌القرآن حکومتی در اندیشه اسلامی

این استاد حوزه و دانشگاه تاکید کرد: اصطلاح «فقه‌القرآن حکومتی» در تاریخ تشیع حدود یک قرن قدمت دارد و عمدتاً توسط جریاناتی که به آنها «قرآن‌گرایان سیاسی» گفته می‌شود مطرح شده است، اگرچه برخی از افراد این جریان صلاحیت کافی ندارند یا دیدگاه‌های رادیکال‌تری ارائه کرده‌اند اما افرادی مانند مرحوم آیت‌الله طالقانی یا دیگر متفکران در طیف کسانی قرار دارند که با نگاه متفاوت به نقش حکومت در فقه قرآن پرداخته‌اند.

حمایت از مستضعفین در فقه‌القرآن حکومتی

حجت الاسلام رهدار با اشاره به مسئله حمایت از مستضعفین که براساس آیات قرآن نه‌تنها در ابعاد فردی بلکه در سطح جهانی نیز اهمیت دارد، بیان کرد: تجربه جمهوری اسلامی ایران در این زمینه قابل‌توجه است، هرچند این تجربه الزاماً به الگویی فقهی منجر نشده است و  بار مسئولیت رسیدگی به مستضعفین عمدتاً بر دوش حکومت اسلامی است نه افراد عادی.

عضو هیأت علمی گروه فقه مضاف دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام) شهر مقدس قم با اشاره به مسئله مرگ و توجه به معاد تاکید کرد: قرآن و روایات مکرراً بر این موضوع تأکید دارند، اما در عمل حکومت فاقد الگوهای عملی مناسب برای ایجاد یادآوری مرگ در زندگی روزمره است، به اعتقاد بنده در قرآن و سیره پیامبر اسلام(ص) قبرستان‌ها نقشی محوری در زندگی اجتماعی داشته‌اند و باید در نزدیکی محل زندگی مردم قرار گیرند تا افراد هرروزه با یادآوری مرگ به تعالی معنوی دست یابند، این در تضاد با رویه رایج دفن مردگان در خارج از شهرهاست که از منظر علمی و دینی قابل توجیه نیست.

پیشنهاد ایجاد شهرک‌های پایلوت قرآنی

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه پیشنهادی از شهید بهشتی را مطرح کرد که بر لزوم ایجاد "شهرک‌های پایلوت قرآنی" تأکید دارد و گفت: فضایی که تمام رفتار افراد در آن بر اساس آموزه‌های قرآنی تنظیم شود تا بتوان کارآمدی عملی این اصول را در مقیاس کوچک آزمود، ایجاد چنین پایلوت‌هایی می‌تواند محک مهمی برای سنجش میزان مطابقت استنباط‌های ما از قرآن با واقعیت باشد.

عضو هیأت علمی گروه فقه مضاف دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام) در پایان به آسیب‌شناسی فقه‌القرآن موجود پرداخت و افزود: باور دارد که ادبیات فقه حکومتی کنونی بسیار حداقلی و ناکارآمد است و نمی‌تواند راه‌حل‌های جامع و کاربردی برای مسائل حکومتی ارائه دهد، این مسئله لزوم بازنگری و توسعه در ادبیات فقهی مرتبط با حکومت دینی را آشکار می‌سازد تا بتوان الگویی جامع‌تر و عملی‌تر ارائه کرد.