ابعاد توحیدی، تربیتی و آداب زیارت در منظومه فکری رهبری

حجت الاسلام روح الله فاطمی نسب، در گفتگو با خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، با تأکید بر اهمیت این زیارت در اندیشه رهبری، نکات قابل تأملی را بیان نمودند.

حجت‌الاسلام فاطمی نسب در بخش نخست این مصاحبه اظهار داشت: یکی از برجسته‌ترین ثمرات زیارت که حضرت آقا بر آن تأکید دارند، بزرگداشت مقام شامخ اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) است. زیارت، نمود عملی اظهار محبت و ارادت به این انوار مقدسه و بستری برای توسل جستن به ایشان محسوب می‌شود.

وی در تبیین کارکرد‌های زیارت افزود: در منظومه فکری حضرت آقا، زیارت دارای کارکرد‌های متعدد و عمیقی است که فراتر از یک عمل عبادی صرف می‌باشد. یکی از محوری‌ترین این کارکردها، تعمیق و افزایش رابطۀ توحیدی و تقویت ایمان به خداوند متعال است.

حجت‌الاسلام فاطمی نسب با توصیف زیارت به عنوان یک پل ارتباطی بیان کرد: زیارت به واقع حلقۀ وصل میان انسان و مبدأ هستی، خداوند متعال است. ما با انجام زیارت، در حقیقت رابطۀ توحیدی و مراتب ایمان خود به پروردگار را ارتقا می‌بخشیم.

وی توضیح داد: اساساً فلسفۀ تشرف به اماکن متبرکه و مقدسه، نیت قربت الی الله است و تصریح نمود: این حضور در مکان‌های مقدس، زمینۀ مساعدی را برای تقرب جستن به سوی خداوند متعال و مهم‌تر از آن، شستشوی دل و تطهیر باطن از آلودگی‌های گناه، عصیان و طغیان فراهم می‌آورد.

این کارشناس دینی ادامه داد: بنابراین، هنگامی که انسان خود را به مرکز نزول تفضلات الهی و کانون تابش اشعه رحمت پروردگار عالم، یعنی مزار مطهر حضرات اهل بیت (علیهم السلام)، متصل می‌کند، به طور قطع از این فیوضات و انوار رحمت بهره‌مند می‌شود. 

وی تأکید کرد: این اتصال معنوی، موجبات پاکیزگی، طهارت درونی و صفای باطن زائر را فراهم ساخته و به تبع آن، رابطۀ توحیدی او با خداوند متعال سامان یافته، مستحکم‌تر شده و تعالی پیدا می‌کند.

حجت‌الاسلام فاطمی نسب در فرازی دیگر، به ارتباط میان زیارت و تعظیم شعائر الهی پرداخت و یادآور شد: یکی دیگر از کارکرد‌های اساسی زیارت، بزرگداشت مقام والای اهل بیت (ع) است که این امر خود مصداق بارز تعظیم شعائر الهی به شمار می‌رود و با استناد به کلام نورانی امام صادق (ع) گفت: همانطور که حضرت فرمودند 'نحن شعائر الله'، اهل بیت (ع) خود بزرگترین شعائر و نشانه‌های الهی هستند؛ لذا هر فردی که توفیق اظهار محبت به این خاندان را از طریق زیارت قبور مطهرشان به دست می‌آورد، در حقیقت به تعظیم شعائر الهی پرداخته است.

وی برای نشان دادن اهمیت فوق‌العاده این موضوع، به ماجرای برخورد امام موسی بن جعفر (ع) با شخصی که به زیارت قبر امیرالمؤمنین (ع) نرفته بود اشاره کرد و نقل نمود: حضرت با لحنی عتاب‌آمیز به آن شخص فرمودند: 'بسیار کار ناپسندی انجام دادی! اگر از شیعیان و پیروان ما نبودی، هرگز به تو نگاه نمی‌کردم. ' سپس حضرت به عظمت مقام امیرالمؤمنین (ع) اشاره کرده و فرمودند چگونه شخصیتی را که خداوند متعال به همراه فرشتگان، تمامی انبیاء و مؤمنین زیارت می‌کنند، تو از زیارتش غافل مانده‌ای؟ این خود نشان‌دهندۀ جایگاه رفیع زیارت در بزرگداشت مقام اهل بیت است.

حجت‌الاسلام فاطمی نسب در ادامه، یکی از دغدغه‌های مهم در منظومه فکری مقام معظم رهبری را مبارزه با بدعت‌ها و خرافات در زیارت عنوان کرد و اظهار داشت: این مسئله از اهمیت بسزایی برخوردار است و باید با دقت و حساسیت مورد توجه قرار گیرد. هر عملی که منجر به وهن مذهب شیعه و ایجاد تصویری نادرست از جایگاه اهل بیت (ع) شود، یک بدعت نامطلوب است.

این کارشناس دینی با ذکر مثال‌هایی توضیح داد: مشاهده می‌کنیم که برخی افراد در حرم‌های مطهر، مانند حرم امام رضا (ع) یا سیدالشهدا (ع)، مسافت‌های طولانی را سینه‌خیز طی می‌کنند. این عمل، هیچ مستند روایی یا سابقه‌ای در سیره علما و بزرگان ما ندارد. اگر چنین اعمالی استحباب مؤکد یا حتی رجحانی داشت، قطعاً بزرگان دین ما، خود پیش‌قدم در انجام آن می‌بودند. 

وی همچنین به موضع‌گیری هوشمندانه مرجع فقید، حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی (ره) اشاره کرد و گفت: ایشان حتی عمل عتبه‌بوسی را، که شاید فی نفسه مستحب باشد، به دلیل اینکه ممکن بود در نگاه ناظران خارجی یا ناآگاهان، به سجده بر ضریح تعبیر شده و موجب وهن تشیع گردد، منع می‌فرمودند.

این کارشناس مذهبی تصریح کرد: نکته بسیار مهم و اساسی که حضرت آقا با تبیین گفتمان صحیح زیارت به ما می‌آموزند، لزوم مبارزه با این بدعت‌ها و رفتارسازی‌های غلط است. ایشان با تشریح آداب، شرایط و به ویژه کارکرد‌های تربیتی زیارت، مسیر صحیح را به ما نشان می‌دهند.

وی افزود: لذا وظیفه ماست که نسل جوان را با حقیقت و جوهره زیارت آشنا کنیم؛ زیارتی که هدف غایی آن، سوق دادن انسان به سوی تقرب الهی و تلاش برای تشبه و هم‌شکل شدن با سیره و منش ائمه هدی (علیهم السلام) است.

حجت‌الاسلام فاطمی نسب در بخش دیگری از سخنان خود به ریشه‌شناسی واژه "زیارت" پرداخت و بیان داشت: زیارت در لغت از ماده 'زَور' گرفته شده که به معنای رویگردان شدن، عدول کردن و مایل شدن از چیزی به چیز دیگر است. گویی زائر با این عمل، از ما سوی الله، از تعلقات دنیوی و از دیگران روی برمی‌گرداند و با تمام وجود به سوی شخص یا مکان مورد زیارت (مَزور) تمایل پیدا می‌کند. 

وی خاطرنشان کرد: این تمایل گاهی با اراده و گرایش قلبی کامل صورت می‌گیرد و گاهی ممکن است بدون اراده باشد، همچنان که در قرآن کریم در آیه ۱۷ سوره کهف، برای توصیف حرکت و تمایل نور خورشید نسبت به غار اصحاب کهف، از مشتقات همین ماده 'زور' استفاده شده است (تَزاوَرُ عَنْ کَهْفِهِمْ ذاتَ الْیَمینِ وَ إِذا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذاتَ الشِّمالِ)، هرچند در آنجا سخن از اراده و میل آگاهانه نیست.

حجت‌الاسلام فاطمی نسب با اشاره به آداب زیارت در نگاه مقام معظم رهبری، تأکید کرد: زائر باید با این باور قلبی زیارت کند که امام کلام او را می‌شنود و سلام او را پاسخ می‌دهد، همانطور که در برخی زیارتنامه‌ها می‌خوانیم: 'أشْهَدُ أَنَّکَ تَشْهَدُ مَقامِی وَ تَسْمَعُ کَلامِی وَ تَرُدُّ سَلامِی'. این حضور قلب، شرط اصلی استجابت دعا در محضر امام است. اگر انسان صرفاً طبق عادت، کلماتی را بر زبان جاری کند یا حاجتی را ذکر نماید، بدون آنکه در عمق دل، حالت نیاز و طلب واقعی را احساس کند، این دعا نیست، بلکه صرفاً لقلقۀ زبان است.

وی شرط دوم برای قبولی و کمال زیارت را اظهار ارادت، خضوع و عرض ادب در محضر امام دانست و افزود: زائر باید در محضر امام و در حریم مقدس حرم، از انجام هرگونه کاری که با شأن و قداست آن مکان منافات دارد، به شدت پرهیز کند. نباید صدای خود را بیش از حد متعارف بلند کند و یا برعکس، آنقدر آهسته سخن بگوید که نشانه بی‌اعتنایی باشد. بلکه باید با حالتی آمیخته با کرنش، آرامش، وقار و تواضع در محضر امام یا امامزاده واجب‌التکریم، مراتب ارادت و ادب خود را ابراز نماید.

حجت‌الاسلام فاطمی نسب سومین ادب مهم زیارت را "قرائت زیارت‌های معتبر و مأثور از اهل بیت (ع) " برشمرد و تصریح کرد: "در روایات متعددی بر خواندن زیارت‌های خاص و معتبر توصیه شده است.

وی به عنوان نمونه به گفتگوی یونس بن یَعبیان با امام صادق (ع) اشاره کرد و نقل نمود: یونس از امام پرسید: یابن رسول الله، من بسیار به یاد امام حسین (ع) می‌افتم، در آن لحظات چه بگویم؟ حضرت فرمودند: هرگاه به یاد ایشان افتادی، سه مرتبه بگو 'صَلَّی اللهُ عَلَیْکَ یا اَباعَبْدِالله'. همچنین به سُدَیر، یکی دیگر از یاران امام صادق (ع)، حضرت فرمودند که هر زمان خواستی امام حسین (ع) را زیارت کنی، رو به قبر حضرت بایست و بگو: 'اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا اَباعَبْدِاللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ'.

حجت‌الاسلام فاطمی نسب در پایان به یکی دیگر از نکات کلیدی در منظومه فکری حضرت آقا در باب زیارت اشاره کرد و خاطرنشان کرد: خواندن نماز در داخل حرم مطهر، یکی دیگر از شرایط مهم قبولی و از آداب برجسته زیارت به شمار می‌رود.

وی توضیح داد: اقامه نماز در حرم‌های اهل بیت (ع) از فضیلت بسیار بالاتری نسبت به مکان‌های دیگر برخوردار است و این امری است که خود اهل بیت (ع) بر آن تأکید فرموده‌اند. 

حجت‌الاسلام فاطمی نسب افزود: توصیه حضرات معصومین (ع) این است که هرگاه به حرم ایشان مشرف شدید، پس از رعایت طهارت ظاهری (مانند غسل زیارت) و با طهارت باطنی، بالا سر ضریح مطهر، دو رکعت نماز بخوانید و سپس حاجات خود را طلب کرده و به توبه و استغفار بپردازیدو مقام معظم رهبری نیز مؤکداً توصیه می‌فرمایند که زائران در حرم، فرصت را مغتنم شمرده و به خواندن نماز‌های قضا، نماز‌های مستحبی به ویژه نماز هدیه به والدین و یا خود امام (ع) اهتمام ورزند. بنابراین، اقامه نماز در حرم، شرطی مهم برای بهره‌مندی کامل از برکات زیارت محسوب می‌شود.