زبان ابزار قدرت

اشاره: آمیخته شدن زبان‌های بیگانه با زبان فارسی یکی از پدیده‌های قابل توجه در سال‌های اخیر است که به ویژه با گسترش ارتباطات جهانی و پیشرفت فناوری‌های اطلاعاتی شدت یافته است. زبان فارسی، با دارا بودن ریشه‌ها و ساختار خاص خود، در معرض تأثیر زبان‌های دیگر مانند انگلیسی، عربی، و ترکی قرار گرفته است. این تأثیرات به شکل واژگان، اصطلاحات، و حتی در برخی موارد ساختارهای دستوری مشاهده می‌شود. در دنیای امروز، زبان فارسی در تعاملات روزمره و در متون علمی، فناوری، و فرهنگی، بسیاری از کلمات بیگانه را به خود جذب کرده که این روند نه تنها چالش‌هایی را به همراه دارد بلکه نشان‌دهنده‌ جهانی شدن و تعاملات فرهنگی نیز هست. با این حال، حفظ اصالت زبان فارسی در برابر این تغییرات همچنان یکی از دغدغه‌های زبان‌شناسان و علاقه‌مندان به زبان و فرهنگ فارسی است.

در همین راستا خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، با دکتر علیرضا حسینی پاکدهی عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به گفت‌وگو نشسته که مشروح آن در ادامه می‌آید:

رسا: نظر شما در مورد اهمیت زبان فارسی به عنوان یک عنصر هویتی و فرهنگی چیست؟

زبان فارسی همیشه بیش از یک وسیله برای انتقال اطلاعات بوده است. این زبان در طول تاریخ ایران، از دوران باستان تا دوره‌های اسلامی و معاصر، گواهی بر تمدن عظیم و غنی ملت ایران بوده است. شعرهای کلاسیک فارسی، همچون آثار حافظ، سعدی و مولانا، همچنان الهام‌بخش نسل‌های امروز هستند و تاثیرات عمیقی بر ادبیات جهانی داشته‌اند. از طرفی، واژگان و اصطلاحاتی که در روزمره به کار می‌بریم، نه تنها نشان‌دهنده زبان، بلکه بازتابی از تفکرات و باورهای فرهنگی ما هستند.

زبان به عنوان یک ابزار فرهنگی، نقشی حیاتی در حفظ و انتقال هویت دارد. زمانی که استعمارگران و فرهنگ‌های بیگانه تلاش کردند تا زبان و فرهنگ ایرانی را تحت تاثیر قرار دهند، این نشان‌دهنده اهمیت ویژه زبان فارسی به عنوان یک ابزار هویتی است. با زبان، ایرانیان نه تنها احساسات و افکار خود را بیان می‌کنند، بلکه تاریخ و فرهنگ غنی خود را نیز به نسل‌های بعدی منتقل می‌کنند.

در دنیای مدرن، با گسترش فناوری و ارتباطات، زبان‌ها به عنوان یکی از ابزارهای اصلی در حفظ و گسترش فرهنگ و هویت شناخته می‌شوند. در این میان، زبان فارسی با داشتن ساختار و زیباشناسی خاص خود، همچنان به عنوان یکی از زبان‌های تاثیرگذار در عرصه جهانی مطرح است. از رسانه‌ها و ادبیات گرفته تا سیاست و تجارت، زبان فارسی به خوبی توانسته است هویت خود را حفظ کند و در سطح جهانی حضور داشته باشد.

رسا: به نظر شما مهم‌ترین چالش‌هایی که امروزه زبان فارسی با آن روبرو است، کدامند؟ و نقش رسانه‌ها، به خصوص رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی، را در حفظ و ترویج زبان فارسی چگونه ارزیابی می‌کنید؟ چه فرصت‌ها و تهدیدهایی در این زمینه وجود دارد؟

در عصر حاضر با چالش‌هایی همچون تهدیدات ناشی از جهانی‌شدن و رواج زبان‌های بیگانه مواجه هستیم. این تهدیدات می‌توانند موجب فراموشی تدریجی این زبان غنی شوند. اما در عین حال، فرصت‌های زیادی برای تقویت و گسترش زبان فارسی در فضای مجازی و رسانه‌ها وجود دارد. استفاده از رسانه‌های دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی و منابع آنلاین می‌تواند کمک شایانی به ارتقای سطح آگاهی عمومی و گسترش زبان فارسی در دنیا کند.

یکی از مسائل مهمی که در این راستا می‌توان به آن اشاره کرد، نقش زبان در شکل‌دهی به هویت ملی و فرهنگی یک کشور است. زبان نه تنها ابزاری برای ارتباطات روزمره است، بلکه به عنوان نماینده فرهنگ و تاریخ یک ملت عمل می‌کند. در این راستا، انگلیس که به رغم قرار گرفتن در اروپا، از اتحادیه اروپا خارج شد، یکی از کشورهای برجسته‌ای است که به دلایل مختلفی از جمله اشتراکات فرهنگی و زبانی خود با ایالات متحده، روابط خاصی با این کشور دارد. این مسئله نشانه‌ای از اهمیت زبان به عنوان عامل هویت‌بخشی در روابط بین‌المللی است.

در دنیای امروز، استعمار به شکلی متفاوت از گذشته در حال وقوع است. استعمار فرهنگی یا امپریالیسم فرهنگی جایگزین استعمار سنتی شده است. امپریالیسم فرهنگی به این معناست که کشورهای قدرتمند با استفاده از رسانه‌ها و تکنولوژی‌های ارتباطی، فرهنگ خود را به کشورهای دیگر منتقل می‌کنند. در این راستا، هر چقدر کشورهای پیشرفته‌تر بتوانند رسانه‌های جهانی را در اختیار داشته باشند و از آنها برای اهداف خود استفاده کنند، موفق‌تر خواهند بود. این مسئله نشان می‌دهد که زبان تنها وسیله‌ای برای ارتباط نیست، بلکه در حقیقت ابزار قدرت است.

در یک دیدگاه گسترده‌تر، زبان نه تنها به عنوان ابزاری برای سخن گفتن، بلکه به عنوان وسیله‌ای برای بیان عواطف، احساسات و حتی پیام‌های ناگفته عمل می‌کند. این نکته به‌وضوح در تعاملات دیپلماتیک نیز دیده می‌شود. به عنوان مثال، در دیدار اخیر ترامپ و بن سلمان در عربستان، لحظه‌ای که ترامپ دست خود را روی قلب گذاشت و بن سلمان نیز همین کار را کرد، نشان‌دهنده نوعی ارتباط غیرکلامی و فرهنگی است که در زبان نیز قابل مشاهده است.

زبان به عنوان یکی از ارکان اصلی هویت فرهنگی، باید مورد توجه قرار گیرد. در این راستا، اقدامات مختلفی برای حفظ و تقویت زبان‌های ملی در کشورهای مختلف انجام شده است. یکی از نمونه‌ها در ایران، برنامه‌هایی مانند «فارسی را پاس بداریم» و برنامه‌های جدیدتر صدا و سیما مثل خبر 20:30 که تلاش دارند تا مردم را به استفاده صحیح از زبان فارسی و حفظ آن تشویق کنند. در این میان، مهم است که نه تنها زبان را به‌طور دستوری بلکه از طریق اقناع مردم به ضرورت حفظ و تقویت آن توجه کرد.

همچنین، زبان می‌تواند هم وسیله‌ای برای آزادی و رهایی باشد و هم ابزاری برای محدود کردن آزادی‌های دیگران. مولانا در داستان معروف طوطی و بازرگان به اهمیت زبان به‌عنوان گنج و رنج اشاره کرده است. با توجه به این داستان، زبان می‌تواند به ما کمک کند تا آزاد شویم و از قفس‌های ذهنی رهایی یابیم، اما اگر به‌درستی استفاده نشود، می‌تواند ما را در قفس نگه دارد و آزادی ما را محدود کند.

یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که زبان فارسی با آن روبرو است، تأثیرات منفی امپریالیسم فرهنگی و رسانه‌های جهانی است که تحت کنترل چند شرکت بزرگ رسانه‌ای قرار دارند. این رسانه‌ها که عمدتاً از کشورهای غربی منشأ می‌گیرند، می‌توانند زبان‌ها و فرهنگ‌های دیگر را تحت تأثیر قرار دهند و به نوعی آنها را به فراموشی بسپارند. در این میان، نقش رسانه‌ها در تبلیغ و ترویج زبان‌ها و فرهنگ‌های خاص به‌ویژه زبان انگلیسی، مسئله‌ای است که باید مورد توجه قرار گیرد.

این واقعیت که زبان نه تنها یک وسیله ارتباطی، بلکه ابزاری برای قدرت و هویت‌سازی است، نمی‌تواند نادیده گرفته شود. اگرچه رسانه‌ها و فناوری‌های ارتباطی می‌توانند فرصت‌های زیادی را برای ارتقاء فرهنگ‌ها و زبان‌ها فراهم کنند، اما استفاده نادرست از این ابزارها می‌تواند تهدیدات جدی برای زبان‌ها و هویت‌های ملی ایجاد کند. به همین دلیل، اهمیت توجه به زبان و فرهنگ در سطح جهانی بیش از پیش محسوس است.

ما نباید تمامی مشکلات را به گردن عوامل بیرونی بیاندازیم. مسئله اصلی در درون کشور و در داخل جامعه نهفته است، و این به عوامل داخلی مربوط می‌شود. ما باید در درون خود، ارزش و اهمیت زبان را به مردم، نویسندگان، هنرمندان و به طور کلی به جامعه‌ ایرانی بفهمانیم و به صورت منطقی از آن حمایت کنیم. در این راستا باید دقت کنیم که تفاوت بزرگی بین یادگیری زبان‌های دیگر و کنار گذاشتن زبان خودمان وجود دارد. ما برای برقراری ارتباط با دنیا باید زبان‌های دیگر را بیاموزیم و در این زمینه تلاش کنیم، اما در ابتدا باید از زبان و فرهنگ خود مراقبت و محافظت کنیم.

نقش اصحاب رسانه در این زمینه بسیار مهم است. رسانه‌ها می‌توانند تأثیرات زیادی بر آگاهی جامعه داشته باشند. برای این که رسانه‌ها بتوانند نقش مؤثری ایفا کنند، باید خودشان ابتدا به اهمیت و ماهیت زبان پی ببرند و حداقل تسلط و آشنایی کافی به زبان مادری خود داشته باشند. سپس می‌توانند به آموزش و گسترش زبان‌های دیگر هم مانند زبان مادری بپردازند.

مسئله دیگری که باید به آن توجه کنیم این است که هیچ زبانی بر دیگری برتری ندارد. زبان‌ها در هر دوره تاریخی جای خود را به زبان دیگری می‌دهند. به عنوان مثال، زبان انگلیسی به دلیل قدرت سیاسی و اقتصادی کشورهایی مانند آمریکا در دوره‌های خاص تاریخی، به عنوان زبان بین‌المللی مطرح شده است. اما این موضوع نباید موجب شود که ما زبان و فرهنگ خود را فراموش کنیم. باید از ورود زبان‌های دیگر که حامل فرهنگ‌های خاص خود هستند، با هوشیاری جلوگیری کنیم و در عین حال از زبان خود به خوبی مراقبت کنیم.

رسا: به نظر شما، چه راهکارهایی برای تقویت زبان فارسی در آموزش و پرورش و نظام آموزشی کشور وجود دارد؟

در خصوص تقویت زبان فارسی در نظام آموزشی، اولین گام در خانه است. والدین باید از همان ابتدا به فرزندان خود اهمیت زبان را یاد بدهند و آن‌ها را به استفاده از زبان مادری تشویق کنند. علاوه بر آن، در مدارس نیز باید آموزش‌های صحیح و هدفمند در زمینه زبان و فرهنگ خود ارائه شود. والدین و معلمان باید به این مسئله توجه کنند که زبان مادری باید در کنار یادگیری زبان‌های دیگر به بچه‌ها آموزش داده شود و از آن در تمامی مراحل زندگی خود مراقبت کنند.

زبان‌ را باید به‌گونه‌ای برای بچه‌هایمان معرفی کنیم که بدون هیچ‌گونه توجیه یا دلیل قانع‌کننده‌ای به آن‌ها نگوییم، در عوض، باید اهمیت هر زبان را مشخص کرده و یادگیری آن‌ها را بر اساس جایگاه هر یک از زبان‌ها و نیازهای آینده‌شان تبیین کنیم.

ما باید شرایطی را فراهم کنیم که بچه‌ها خودشان، با توجه به علایق و اهدافشان، زبان‌هایی را یاد بگیرند. هرچه فرد بیشتر زبان یاد بگیرد، بهتر است، زیرا این امر در تبادل فرهنگی و زبانی میان جوامع مختلف موجب رشد و غنای بیشتر می‌شود و نه از بین بردن زبان‌ها یا حذف آنها.

این یک خطای بزرگ است که بخواهیم زبانی را در زبان دیگر هضم و حذف کنیم. به همین دلیل یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد) بر حفظ زبان‌ها، به ویژه زبان‌هایی که در معرض فراموشی یا نابودی هستند، تأکید زیادی دارد. این سازمان تلاش می‌کند تا زبان‌هایی که تعداد گویش ورانشان اندک شده است، از بین نروند و حفظ شوند.

ما باید به کودکان و فرزندانمان اجازه دهیم که زبان‌های مختلف را یاد بگیرند. همانطور که حوزویان و دانشگاهیان برای خود یادگیری زبان‌های خارجی را ضروری می‌دانند، باید این امکان را برای دیگران هم فراهم کنیم. ما زمانی می‌توانیم در مقابل فرهنگ‌های دیگر قد علم کنیم که هم با دانستن زبان‌های آن‌ها بتوانیم از دانششان استفاده کنیم، هم خودمان چیزی را به آن‌ها منتقل کنیم و هم نگذاریم که آن‌ها بر ما تسلط پیدا کنند.