امام حسن در شرایط فتنه تبلیغ و تعلیم دین را محور فعالیت‌های خود قرار داد
حجت‌الاسلام محسن الویری، استاد سطح عالی حوزه علمیه قم در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا با تبریک فرا رسیدن میلاد با سعادت امام حسن مجتبی(ع) به ارائه بحثی پیرامون امام حسن(ع) و تبلیغ و تعلیم دین در فضای غوغاسالاری پرداخت و گفت: عصر زندگی امام حسن(ع) از نظر چگونگی بیان دین و الگوی دیندارانه زیستن برای مردم از این نظر حائز اهمیت است که آن حضرت(ع) به خصوص پس از واگذاری خلافت، در زمانی می‌زیستند که به آسانی می‌توان فضای اندیشه‌ای، فکری، سیاسی و فرهنگی آن را فرهنگی غوغا سالار نامید.
وی با بیان اینکه امام حسن(ع) در فضایی زندگی می‌کردند که حق و باطل در هم آمیخته بود، افزود: زمانی که معاویه خلافت خود را شروع کرد، با وجود اینکه خلافت را با شیوه غاصبانه به چنگ آورده بود و آن سال را مردم، عام الجماعه و سال یک دلی و وحدت خوانده بودند، در چنین فضای آمیخته شده به حق و باطل، امام حسن(ع) امامت را بر دوش داشتند.
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به جنبه‌های علمی امام حسن(ع) و با بیان اینکه آن حضرت از مصادیق قطعی آیه تطهیر هستند و مجموعه آیات و روایاتی که درباره اهل بیت(ع) آمده، شامل امام حسن مجتبی(ع) هم می‌شود، با تکیه بر عصر زندگی آن حضرت، گفت: امام(ع) بدون اینکه در آن شرایط خود را اسیر شرایط سلطه کنند و بدون اینکه خشمگین از شرایطی که پیش آمده از پایه‌های فکری دست بکشند، خود را از توده‌های مردم جدا و راه ناامیدی را هموار کنند، تبلیغ و تعلیم دین را محور فعالیت‌های خود قرار دادند و این الگویی برای همه رهروان راستین آن حضرت است.
وی اضافه کرد: در روایتی که مرحوم مفید آن را در «اختصار» به نقل از ابوحمزه ثمالی و وی نیز به نقل از امام باقر(ع) آورده است، کسی به نام سفیان بن ابی لیلا نزد امام حسن(ع) آمد و ایشان را با عبارت «السلام علیک یا مذل المؤمنین» یعنی درود بر تو ای خار کننده مؤمنان خطاب کرد، اما امام حسن(ع) با نهایت ملاطفت و ادب فرمودند از مرکبت پیاده شده، شتاب نکن و سپس شروع کردند به صحبت کردن و تبیین آنچه بر امام گذشته است.
حجت‌الاسلام الویری با بیان اینکه امام حسن(ع) نشان دادند که در چنین شرایطی، راه تبلیغ دین را آنگونه که مورد نیاز عامه مردم است، می‌توان عرضه کرد، گفت: امام(ع) افزون بر اینکه از مصادیق آیه تطهیر و همه روایات مربوط به فضائل ائمه اطهار(ع) هستند، در زمان خود افزون بر نوشته‌هایی که جنبه‌های علمی ایشان را نشان می‌دهد، در سخنان منقول، محورهایی با عنوان پایه‌ها و اصول کلی و خط مشی تبلیغ دین برای آموزش دین ارائه کرده‌اند.
وی با بیان اینکه اندیشه و خردورزی، بن‌مایه همه خوبی‌ها است، خاطرنشان کرد: امام حسن(ع) در روایتی زیبا فرموده‌اند من شما را به تقوای الهی، مداومت بر خردورزی و عدم انقطاع از خردورزی توصیه می‌کنم و بسیار زیاد می‌فرمایند که اندیشه و اندیشیدن پایه و اساس و پدر و مادر همه خوبی‌ها است.
این استاد حوزه علمیه ادامه داد: امام حسن(ع) در روایتی دیگر که مرحوم دیلمی آن را در کتاب «علام الدین» ذکر کرده، اندیشه را مایه حیات و زنده بودن دل انسان با بصیرت شمرده‌اند. همان‌طور که بصیرت پایه و ریشه اصلی اندیشیدن است، امام فرموده‌اند که فکر، حیات دل انسان بصیر و کلید درهای حکمت به حساب می‌آید.
وی تصریح کرد: در آموزه‌های معقول از امام حسن مجتبی(ع) تکیه بر آموزش دادن فراگیر از یک سو و نبستن راه فراگرفتن علم بر خود از سوی دیگر مطرح است. امام(ع) در روایتی فرمودند به مردم آموزش دهید و علم دیگران را فرا گیرید. این‌گونه نباشد که اگر کسی در موضع تعلیم قرار گرفت خود را بی‌نیاز از تعلم بداند. هم بیاموزانید و هم فراگیرید و فرمودند اگر چنین کنید هر آنچه را می‌دانید استوار ساخته‌اید و هر آنچه را نمی‌دانید، فرا گرفته‌اید.
حجت‌الاسلام الویری محور سوم در آموزه‌های منقول از امام حسن مجتبی(ع) را توجه دادن دائمی به جهت‌گیری اصلی دین یعنی رهایی از گمراهی و جهالت با محوریت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) معرفی کرد و گفت: این نکته بسیار مهمی است که خط کلی دین و دینداری در هر دوره‌ای فراموش نشود و آن جهت‌گیری اصلی را در فضاهای غوغاسالار فراموش نکنیم.
وی افزود: در گزارشی که مرحوم اربلی در «کشف الغمه» نقل می‌کند، پس از اینکه امام حسن(ع) در شرایطی که پیش آمده بود حکومت را به فردی چون معاویه واگذار کرد، سخنرانی‌های قابل توجه و تأمل بیان داشت که در یکی از این سخنرانی‌ها، امام(ع) با تعریضی به معاویه مبنی بر ناحق بودن خلافت وی، تصریح کردند «همان‌طور که می‌دانید خداوند شما را به واسطه پدر بزرگ من یعنی پیامبر اکرم(ص) هدایت کرد و از دنیای نادانی و ناآگاهی دور ساخت».
این کارشناس و تاریخ‌پژوه حوزه علمیه قم ابراز داشت: توجه اصلی دین که خروج از گمراهی و خروج از جهل و نادانی است در کنار آموزه‌هایی که درباره ضرورت خرد و خردورزی نقل شد، نشان می‌دهد که در واقع امام حسن(ع) بر این نکته توجه دارند و با ملاحظه خطوط اصلی دین، فرو نقلطیدن در دام جهل، فرو نقلطیدن در آنچه به نام دین و جاهلانه عرضه می‌شود و در دام یک برداشت سطحی غیر منطبق به واقع از دین، هشدار می‌دهند.
وی با بیان اینکه حضرت در یکی دیگر از سخنرانی‌های خود که معاویه هم حضور داشت، به صراحت ذکر کردند که از مصادیق آیات تطهیر هستند و از مصادیق کسانی هستند که خداوند به اراده تکوینی خویش آنان را حفظ و آلودگی را از آنان دور کرده است، گفت: معاویه برگشت و با این عبارت که می‌پندارم نفس تو، تو را به این سمت سوق می‌دهد که داعیه خلافت داشته باشی و در امر خلافت با من مناجهه کنی، اما محکم پاسخ دادند که چنین نیست، خلیفه کسی است که به سیره پیامبر و به عبادت و طاعت خدا عمل کند. امام(ع) فرمودند «قسم به جانم که ما نشانه‌های هدایت هستیم، مناره‌های نورافشان تقوا هستیم و توی معاویه کسی هستی که سنت‌های پسندیده پیامبر و پیشینیان را از بین می‌بری و بدعت‌ها را زنده می‌کنی. کسی هستی که بندگان خدا را خار و ذلیل و برده می‌خوانی و دین خدا را به بازی گرفته‌ای».
حجت‌الاسلام الویری اذعان داشت: امام حسن مجتبی(ع)، از بین بردن سنت‌های پسندیده، ایجاد بدعت‌ها در دین و خار شدن و خار خواستن و مطیع و برده خواستن بندگان خدا را به عنوان چهار شاخصه تفاوت خط معاویه از خط خودشان در اینجا ذکر می‌کنند.
وی با بیان اینکه حُسن رفتار با مردم به عنوان بن‌مایه و بنیاد خرد از منظر امام حسن(ع) مطرح است، ابراز داشت: امام حسن(ع) بسیار زیبا خوش‌رفتاری با مردم را به عنوان یکی از جوهره‌های خرد و خردورزی معرفی و در جایی تصریح می‌کنند که رأس عقل و خردورزی، خوش‌برداری و رفتار زیبا با مردم است و می‌فرمایند با عقل است که انسان دنیا و آخرت خود را می‌تواند به دست آورد و کسی که از عقل محروم باشد، هم از دنیا و هم از آخرت مرحوم است.
استاد سطح عالی حوزه علمیه قم در بخش دیگری از سخنان خود تکیه امام(ع) بر خرد جمعی را به عنوان یکی از راه‌های رشد عنوان کرد و گفت: امام(ع) در این‌باره می‌فرمایند «گروهی نیستند که با هم مشورت کنند مگر اینکه مشورت به هدایت آنها بینجامد و به رشد هدایت کند».
وی با بیان اینکه تقویت فرهنگ پرسشگری و درست پرسیدن محور در آموزه‌های منقول از امام(ع) در حیطه علم و علم‌آموزی است و امام حسن(ع) در این ارتباط می‌فرمایند درست پرسیدن نیمی از علم است، افزود: امروزه در مباحث روش تحقیق و در مباحث مربوط به تدوین به پرسش تحقیق که نقطه آغاز تحقیق به حساب می‌آید همواره به این سخن زیبای امام(ع) که از دیگر ائمه نیز منقول است، تمسک و استفاده می‌کنیم که اگر انسان بفهمد سؤالش چیست و درست سؤال کند، نیمی از دانش را به دست آورده و بخشی از عوامل اینکه تولیدات علمی به ویژه در حیطه علوم انسانی که تحول در این شاخه امروزه کم و بیش مورد توجه است، به این موضوع برمی‌گردد که در مرحله تدوین سؤال و اینکه دقیقاً به دنبال پاسخ کدام سؤال هستیم، دچار نوعی سردرگمی شده‌ایم، که امام(ع) این جهت‌گیری را که باید خوب فهمید و خوب دانست به دنبال چه می‌گردد، مورد توجه قرار داده‌اند.
حجت‌الاسلام الویری ادامه داد: آخرین جمله‌ای که در این مجال از امام حسن مجتبی(ع) با عنوان حرکت کردن در فضای خیرخواهی و نقدپذیری با عنوان رویکردی علمی، توصیه علمی و شاخصه حرکت علمی دین محور مطرح کرد، آن است که امام(ع) در روایتی به این نکته اشاره می‌کنند و می‌فرمایند «کسی که می‌خواهد از بصیرت دینی برخوردار باشد و در فضای خیرخواهی جامعه حرکت کند به دنبال عیب‌جویی‌ها به عنوان مسائلی که منشأ نفسانی دارند نباشد، بلکه نقدپذیر باشد».
وی با بیان اینکه امام حسن مجتبی(ع) فرموده‌اند «بصیرترین دیدگان آن دیده‌ای است که در خیر حرکت کند، گفت: اگر انسان قرار باشد دیدگاه تیزبین داشته باشد اما جهت‌گیری درستی نداشته باشد، امکان و نعمت خدادادی را در جهت نادرست به کار ببرد، انسان مطلوبی نیست به طوری که امام در ادامه این حدیث می‌فرمایند «شنواترین گوش‌ها آن گوشی است که تذکرات و یادآوری‌های دیگران را با همه وجود دریافت کرده و از آن بهره ببرد».
استاد حوزه علمیه قم در پایان با ابراز امیدواری از اینکه محورهای یاد شده که برگرفته از روایات منقول از امام حسن مجتبی(ع) است، تأملی باشد درباره چگونگی پاسداشت و اهتمام به علم و چگونگی تحکیم و تبلیغ دین در شرایط و جوامعی که فرصت‌های شفاف و مناسبی در اختیار همه نیست، خواستار شد: علما با تکیه بر آنچه که از دیدگاه امام حسن(ع) به دست می‌آید، راه درست اندیشیدن درباره دین را برای مردم هموار کنند. /920/ت301/ع