ارزیابی مکتب سنت گرایی برپایه اندیشه های سید حسین نصر

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، یکی از الزامات رشد و توسعه علمی در هر جامعه ای، آزاد اندیشی و پرهیز از جمود فکری و گشودن باب نقد و نظر علمی است که در همین راستا موسسه پژوهشی اشراق، جلسه نقد پیش از چاپ کتاب «سنجش سنت» را که به ارزیابی مکتب سنت گرایی برپایه اندیشه های سید حسین نصر پرداخته است، برگزار کرد.

حجت الاسلام قهار، دبیر جلسه در ابتدای این نشست هدف از برگزاری نشست های علمی در موسسه اشراق را نقد درونی بین طلاب و فضلای حوزه علمیه و آزاد اندیشی عنوان کرد و گفت: تشویق به پژوهش و کمک به یکدیگر برای افزایش غنای بحث های علمی از اهدافی است که در کرسی های نقد و نظر می توان انتظار داشت.

نفوذ اندیشه های سنت گرایانه سید حسن نصر در داخل کشور را جدی بگیرم

وی گفت: کتاب حجت الاسلام مهدوی، که متنش در اختیار ناقدان قرار گرفته است، مساله سنت گرایی را مورد بحث و بررسی قرار داده است که انتظار می رود هر یک از افراد با بیان نقدهای خود، اشکالات علمی این پروژه را مطرح سازند.

سپس حجت الاسلام ناصر مهدوی، کار علمی خود را تشریح کرد و بیان داشت: کار پیش رو، حاصل پژوهشی از سال 1385 است که تفطنی به سنت گراها در جامعه پیدا شد و به جهت اینکه سنت گرایان در مسائل گوناگون به صورت سازمان یافته، ارائه نظر کرده اند و ما یک شاکله کلی از نظریه های آنها نداشتیم، فیش های بسیاری از مطالب مرتبط را جمع آوری کردم که بخشی از این فیش ها در کتاب سنجش سنت منعکس شده است که تلاش دارد تا کلیت اندیشه سنت گرایان را با تکیه بر اندیشه نصر تبیین کند.

وی ادامه داد: سید حسن نصر در مجامع علمی داخل کشور اعم از حوزه و دانشگاه و جهان اسلام دارای نفوذ زیادی است و به همین جهت، بررسی اندیشه های ایشان نقش وافری در جریان شناسی فکری جامعه دارد.

وی در توضیح شیوه طرح بحث خود اذعان داشت: در این کتاب ابتدا، به تعریف سنت پرداخته ایم و بیان تعریف سنتی که ما با آن آشنا هستیم و سنتی که در علوم اسلامی و غربی مطرح است و همچنین از مدرنیته و مولفه هایش بحث کرده ام، سپس درباره زمینه های خیزش و شخصیت های برجسته سنت گرایی مطالبی ذکر شده است و بعد تقریر اندیشه ها که سعی کرده ام تا رساترین عبارات در هر بخش را منعکس کنم؛ یعنی تلاش کردم از پنج هزار فیش جمع آوری شده، آنها را که دارای تعابیر صحیح و شفاف است، مورد استناد قراردهم.

این محقق علوم اسلامی، ادامه داد: در راستای فهم و نقد سنت گرایی با اندیشمندان ایرانی همچون آقایان بابک عالی خانی، دکتر غلامرضا اعوانی و دکتر غلامعلی حداد عادل که به عنوان سنت گرا یا طرفدار سنت شناخته شده اند گفت و گو کرده ام و در پایان این کار علمی چون سنت گرایان اصرار دارند از سخن عارفان استناد داشته باشند بر اساس عقل و شریعت که سنجه آموزه های عرفانی است و با کمک فلسفه صدرایی و آموزه های اسلامی به نقد گفتمان این جریان پرداخته ام.

وی بیان داشت: در نقد تلاش کرده ام تا با ذکر آیات قرآنی، نشان دهم برخی استدلالات سنت گرایان به آیات قرآن اشتباه است به عنوان نمونه، برخی وقت ها سید حسن نصر به آیه هایی از قرآن برای سنت گرایی استناد می کند که ما آیات دیگر قرآن را ذکر کرده ایم که استدلال ایشان را در آن موضوع مورد تردید قرار داده است، همچنین سعی کرده ایم به مدد فضای عقلانی که خودشان می کوشند در مباحث شان همواره حاکم باشد یکسری سنجه هایی داشته باشیم تا ببینیم تا چه اندازه سخنشان قابل اعتنا است.

 نقد سیستم فکری به جای نقد تک گزاره ها

حجت الاسلام سیدمهدی موسوی نخسین ناقد نشست، بیان داشت: سنت گرایی در حوزه و دانشگاه کشور ما خیلی فعالیتش گسترده است و واقعا اندیشه نصر در کشور ما جریان دارد؛ نوع نگاه به نصر این است که اندیشه های سنت گرایی وی را قبول می کنند و فقط می گویند سخن او را که دین را منحصر در معنویت می کند، جای نقد دارد.

وی ادامه داد: بررسی مکاتب فکری خیلی ارزش دارد و با توجه به تاکید رهبر معظم انقلاب در بسط کرسی های آزاد اندیشی، مهمترین مباحث در این زمینه، نقد مکاتب و گفتمان ها است.

وی گفت: یک وقتی می خواهیم گزاره ها را نقد کنیم، اما اگر مکاتب را در حوزه علمیه نقد کنیم و چالش ایجاد کنیم ارزش بالاتری دارد و واقعیت این است که چون در حوزه خیلی ها نمی دانند سنت گرایی چیست، طرح و نقدش خیلی ضروری است.

این محقق علوم اسلامی، اظهار داشت: بنده نقدهای مفصل بر مباحث کتاب سنجش سنت دارم؛ به خصوص به شیوه طرح مباحث تاریخی آن، زیرا برای شناخت یک مکتب باید بسترهای تاریخی آن نشان داده شود.

وی اظهار داشت: بر اساس فهرست پیش رو، فصل اول به معانی سنت و عوامل تجدد اشاره شده است و بعد سنت گرایی طرح شده است و رابطه بین تجدد و سنت گرایی مطرح نشده است، یعنی زمینه زایش بحث مطرح شده است اما روشن نشده که بحث تجدد زمینه شناخت سنت گرایی است.

وی گفت: اشکال دیگر من این است که تجدد گرایی باید از نگاه سنت گرایان تعریف شود، یعنی فهم آنان به عنوان زمینه زایش بحث و بررسی شود و نگاه آقای گنون مطرح شود، اما دیده می شود عمده تفسیرهای آورده شده از حجت الاسلام پارسانیا و آقایان سروش و نصیری است و به نظر من جای فصلی به عنوان بستر ظهور مدرنیته با تمرکز بر اندیشه های گنون در دو کتاب، خالی است.

این محقق علوم عقلی، بیان داشت: فصل اول این کتاب، فاقد جمع بندی است و معانی متفاوتی برای سنت بیان شد اما جمع بندی نشده است و تعریف مطلوب نویسنده اظهار نشده و نسبتش با سنت گرایی معلوم نگردیده است.

وی در ادامه نقد های خود، گفت: دسته بندی از تعاریف سنت مطرح نشده است که آیا سنت مشترک لفظی است یا معنوی و چرا؟ همچنین چرا سنت گرایان واژه سنت را پذیرفته اند، اما تقدس و امر قدسی را نپذیرفته اند و چرا تقدس را به عنوان یکی از پایه های سنت بیان کرده اند.

وی با بیان اینکه جمع بندی ارزش بالایی در فهم مخاطب دارد، بیان داشت: عدم جمع بندی یکی از اشکالات اساسی این کتاب است که نه در پایان هر فصل و نه آخر کتاب آمده است.

وی با اشاره به بخشی از کتاب که نقد را به عام و خاص تقسیم کرده است، گفت: الگوی نقد شما در نقد عام و خاص چیست؟ چرا از منظر عقل و فلسفه از نظر شریعت و از منظر عرفان نقد را بیان نداشتید.

وی با اشاره به اینکه کتاب به نقد سیستم و مکتب نپرداخته است بلکه نقد گزاره ها است، گفت: نویسنده باید در فصول اولیه کتاب، سیستمی از سنت گرایان مطرح می کرد و مبانی انسان شناسی، معرفت شناسی و هستی شناسی و دین شناسی سنت گرایان را مطرح می کرد تا بتواند در فصول پایانی کتاب به نقد ساختاری و سیستمی بپردازد.

وی ادامه داد: وحدت متعالیه ادیان خیلی در کتاب برجسته شده است در حالی که سنت گرایان، این مطلب را این قدر محوری نمی دانند و وحدت متعالیه ادیان از آثار سنت گرایی یا زمینه های سنت گرایی است نه از اصول اساسی سنت گرایی. نقد وحدت متعالیه ادیان در این کتاب آن گونه بالا گرفته است که اگر کتاب عنوان نقد وحدت متعالیه سنت گرایان می شد، خللی ایجاد نمی کرد.

وی در پایان بیان داشت: به نظر من باید وزن هر یک از گزاره ها روشن شود و سیر منطقی بحث از منظر سید حسین نصر ردیابی شود و مبانی استخراج شود که این مهم کمک می کند تا نقد سیستماتیک سنت گرایی را داشته باشیم.

اثر هر چند دارای ارجاعات و نقل قول های فراوان باشد اما قلمی واحد نیاز دارد

حجت الاسلام رضا درگاهی فر هم دیگر ناقدی بود که به طرح بحث و نقد کتاب سنجش سنت پرداخت و اظهار داشت: در فصل اول کتاب جمع بندی ارائه نشده است و به نظر من اکثر فصل اول خروج از موضوع است و باید حذف شود.

وی ادامه داد: سنت یک لفظ مشترک است که معانی گوناگون را می آوریم تا معنای مورد نظر روشن شود، حال منظور نویسنده از معنای سنت در فقه و اصول یا حدیث چه بوده است و چه ربطی به این مباحث سنت در سنت گرایی دارد، همچنین سنت در قرآن و نهج البلاغه و ورود در ریزکاری های این بحث، چه ربطی به موضوع دارد؟

همچنین این نقد وارد است که در بیان معانی سنت از کتاب های دسته اول استفاده نشده است و همچنین معنای سنت درهرمونوتیک بیان نشده است.

وی ادامه داد: برخی معانی ذکر شده است مهم نیست، اما از سوی دیگر بحث سنت در قرون وسطی باید برجسته تر شود و مطالب بیشتری منعکس شود، همچنین مولفه های سنت گرایی باید بیشتر طرح شود و معنای سنت از منظر سنت گرایان معلوم شود. این اشکال هم وارد است که نویسنده سنت را به کار گرفته است اما منظورش از سنجش سنت، سنجش سنت گرایی است.

این محقق علوم اسلامی ادامه داد: سنت گرایی دارای حوزه های زیادی است که پیشنهاد می کنم بحثی در مورد مدرنیته در کتاب وارد شود، یعنی بحث مدرنیته را از منظر سنت گرایان بحث کنیم چون مدرنیته ادبیات زیادی دارد و نیاز به بحث دقیق تر دارد.

وی با اشاره به اینکه بخش تقریر سنت گرایی، خوب روشن نشده است، گفت: بیشتر کتاب، کنار هم چیدن بخش های گوناگون چند کتاب در کنار هم است که سبب شده است تا کتاب دارای قلم واحد نباشد، در حالی که برای نقد یک مکتب باید به زبان خودمان، مطالب را تقریر کنیم و اثر قلم نویسنده در کتاب باشد و در جاهای حساس توضیح لازم ارائه شود.

پژوهشگر حوزه علمیه قم، بیان داشت: کتاب به طرح و نقد بحث وحدت متعالیه ادیان خیلی تاکید دارد و نویسنده در نقد گفته است وحدت ادیان یعنی پلورالیسم و بعد نقد پلورالیسم بیان شده است در صورتی که آنها می گویند این پلورالیسم نیست که البته ممکن است دفاع آنها بی دلیل باشد اما نویسنده باید به خوبی نشان دهد که این همان نیست.

وی اظهار داشت: کتاب سنجش سنت قرار است از منظر سید حسن نصر باشد اما، دیدگاه های گوناگون از سنت گرایان مطرح شده است که نمی توان نظریات نصر را به همه سنت گرایان تعمیم داد.

وی با طرح این سوال که نویسنده از چه منظری وارد نقد شده است، بیان داشت: نویسنده ارتکازات خودش را که در فلسفه صدرا و حکمت متعالیه بنا شده است، در کتاب نیاورده است، در حالی که مخاطب آن را طلب می کند و می خواهد خاستگاه نقد ها را بداند.

تقریر اندیشه ها نیازمند همدلی است

حجت الاسلام حمید آقانوری ناقد دیگری بود که شروع به بحث و بررسی کتاب سنجش سنت کرد و بیان داشت: عنوان کتاب سنجش سنت در اندیشه سید حسن نصر است اما کمتر این هدف محقق شده است و بیشتر اندیشه های گنون و دیگران طرح شده است، علاوه بر اینکه در گزارش ها گاهی خیلی توضیح داده شده بود و یک جاهایی به یک رفرنس اکتفاء شده است در حالی که انتظار می رود که مدل استناد یک دست باشد.

وی بیان داشت: برای استناد یک گفتار باید مستندات کاملا روشن ذکر شود؛ ادبیات کتاب مضطرب است و پیش از گزارش از دیگران نیاز به گزارشات نویسنده است که همراه با شواهد نقل شود؛ متن گاهی در گزارش از حالت انصاف خارج شده است در حالی که تعبیر سوء در گزارش ها خلاف است در حالی که تقریر اندیشه باید همدلانه باشد، یعنی اندیشه صاحب نظر به خوبی تبیین شود.

مخاطب اثر علمی باید به وضوح برای نویسنده مشخص یاشد

حچت الاسلام حسن بوسلیکی، ناقد دیگر این کتاب بود که گفت: نویسنده متن با یک فحص بسیار زیاد کار کرده است و تعدد ارجاع و منبع نشان می دهد نویسنده تلاش کرده است تا تمامی منابع را ببیند، اما کتاب به خاطر ارجاعات فراوان، دارای ادبیات نوشتاری یک دست نیست.

وی اظهار داشت: برخی ادبیات مطرح شده که نشان دلدادگی و یا تبرا جستن از افراد است و در ادبیات نوشتاری شایع نیست در کتاب دیده می شود مثل تعبیر مولا می فرماید، استاد بزرگ عرفان عصر ما آقا میرزا سید علی قاضی و... از تعابیری است که متناسب با فضای آکادمیک نیست.

وی بیان داشت: سوال من این است که کتاب سنجش سنت بازخوانی یک نظریه است یا نقد یک کتاب؟ پاسخ به این پرسش نشان می دهد ارجاعات باید چه درصدی در کتاب داشته باشد تا کتاب وصله کردن عبارت به نظر نیاید. به نظر من کتاب سنجش سنت که نگاه نقادانه دارد باید نقل قول هایش کمتر باشد.

این محقق علوم اسلامی، گفت: فصل اول کتاب به بررسی اشتراک لفظی اختصاص یافته است که جا داشت فصل با عنوان کلیات مطرح می شد و در زیر مجموعه آن این مباحث طرح می شد. به نظر من طرح کتاب در فصل های همچون مبانی، اصول، اهداف، نقد بنایی، نقد مبنایی، به خواننده احساس انسجام بیشتری را می دهد.

وی با طرح این سوال که مخاطب این اثر کیست؟ گفت: کم کردن حوزه مخاطبان و تعریف کردن گروه هدف کمک می کند تا بیان کتاب یک دست شود و نقد ها در یک سطح نگاه داشته شود و هر جا نیاز به توضیح گروه هدف دارد توضیح ارائه شود و در جایی که لازم نیست از اطاله کلام پرهیز شود. به نظر من وقتی مخاطب تعریف شود به ارائه اطلاعات اساسی کمک می کند.

وی گفت: سوالات اساسی این تحقیق روشن نشده است، و گفته نشده است که چند سوال اساسی و چند سوال فرعی دارد و چیست، حداقل می بایست در یک مقدمه ابتدایی یا جمع بندی نهایی کتاب این مطالب مطرح شود.

این محقق علوم اسلامی بیان داشت: در نوشته از همان ابتدا جهت گیری دیده می شود؛ یعنی از اول با گارد نقد رفته ایم، در حالی که ما در نقل گفتار نیاز به همدلی داریم یعنی ناقد باید جای نویسنده بنشیند و از فضای او به بحث نگاه کند.

وی بیان داشت: سنت گراها به روش سنتی می نویسند که اگر نگاه سیستمی را ایجاد کنیم برای خودشان هم خیلی جالب است، یعنی سنت گراها بحث های خود را منطقی طرح نمی کنند که اگر نویسنده محترم تفکرات سنت گرایان را در یک قالب می ریخت، خیلی ارزشمند بود و حتی برای خود سنت گراها هم قابل استفاده بود.

اندیشه سنت گرایان به صورت سازوار بحث شده است

حجت الاسلام منصور مهدوی در پایان این نشست علمی در مقام جمع بندی و پاسخ به اشکالات بیان داشت: اینکه قلم یک دست نیست، مخاطب معلوم نیست، جمع بندی ندارد، استناد ها زیاد است را قبول داریم، اما هدف من این بود که عبارت های خودشان بیاید تا بشود استناد متقن تری داشت.

وی بیان داشت: در کتاب تلاش کرده ام تا سخن ها را نقد کنم و به نقد انگیزه ها نپردازم و در زمینه شواهد دریغ نکرده ام و اشعار را برای مویدات بحث وحدت متعالیه ادیان نقل کرده ام، به علاوه اینکه ارجاعاتم به سید حسین نصر از هر کسی بیشتر است، البته از گنون و از شوان هم آوره ایم، اما این خللی ایجاد نمی کند، چون نصر می گوید من مقرر آثار شئون هستم و در کتاب برخی جاها تبیین نصر از شوان را آورده ام.

در خصوص ساختار اندیشه آنها نیز بگویم که در این کتاب اندیشه سنت گرایان به صورت سازوار عرضه گردیده است و این امری است که حتی خود سنت گرایان بدان اهتمامی ندارند و معمولا به صورت پراکنده افکارشان را بیان می دارند.

در پایان این جلسه نقد کتاب، مسئولان موسسه اشراق حکمت، نویسنده کتاب سنجش سنت و ناقدان، بر ادامه سلسله نشست های نقد و بررسی و تحلیل فلسفی تاکید کردند. /909/ز501/ر