تکالیف تربیتی والدین در عصر فضای مجازی
اشاره
عصر حاضر را بی‌دلیل عصر ارتباطات نام‌گذاری نکرده‌اند، روزگاری شاید همین ده سال پیش جوانان و نوجوانان برای استفاده از اینترنت دایل آپ یا حضور در کافی‌نت باید با سختی رضایت والدین خود را جلب می‌کردند اما امروزه در هر خانه یک مودم وای فای و چند ابزار گیرنده وای‌فای اعم از لب تاپ، تبلت، گوشی هوشمند و... یافت می‌شود.
جوانان و نوجوانان که هیچ؛ حتی کودکان نیز در برابر چشمان والدین خود با تبلت‌های متصل به اینترنت به دنبال اپلیکیشن‌های جدید می‌گردند و در گروه‌های تلگرامی و واتس‌اپی جولان می‌دهند!
بسیاری از والدین در برابر چنین روندی این‌گونه استدلال می‌کنند که هرچند از میزان و نوع استفاده فرزندانمان از اینترنت بی‌خبریم و از این بی‌خبری نگرانی شدیدی داریم اما باید به صراحت گفت که دیگر این روزها نمی‌توان جلوی اتصال فرزندان به اینترنت را گرفت!
خبرنگار خبرگزاری رسا در همین راستا و جهت آشنایی بیشتر با روش‌های مدیریت فرزندان در فضاهای مجازی گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن راستگو، استاد تربیت مربی کودک و نوجوان، و مجری برنامه کودک و نوجوان شبکه ماهواره‌ای هدهد ترتیب داده است که تقدیم خوانندگان محترم می شود.
رسا ـ نظر شما درباره گرایش فرزندان به فضای مجازی چیست؟
ما نسبت به فضای مجازی سه موضع می‌توانیم داشته باشیم؛ اول این‌که بی‌توجهی کامل به مسائل داشته باشیم و این‌که نسبت به ورود فرزندان به هر شبکه، سایت اینترنتی و نرم‌افزار و بازی کامپیوتری بی‌توجه باشیم، که قطعا اگر خانواده‌ای احساس مسؤولیت به فرزندان داشته باشد این راه را انتخاب نمی‌کند.
راه دوم این‌که همه پدرها و مادرها بروند و کامپیوتر یاد بگیرند و وارد سایت‌های اجتماعی شوند و از نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای دیجیتالی و کامپیوتری سر در بیاورند، این کار هم برای بسیاری از خانواده‌ها مقدور نیست، به ویژه خانواده‌هایی که اشتغالات بیرونی بیشتری دارند و در خانه هم فرصت استفاده از این سایت‌ها و فضای مجازی را ندارند.
راه سوم این‌که بیاییم، رویکرد بچه‌ها را با فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مدیریت کنیم و در حقیقت تعامل مثبت داشته باشیم با این رسانه‌ها.
برای این منظور راهکارهای فراوانی وجود دارد، اول این‌که خود پدر و مادر فضایی را که در خانه ایجاد می‌کنند، فضای سالم و مثبت باشد؛ وقتی فرزند در یک فضای سالم و مثبتی قرار بگیرد، قطعا آسیب‌پذیری‌اش نسبت به ناهنجاری‌های بیرون کمتر است و پدر و مادر باید راهکار استفاده مثبت و صحیح را در عمل و در بیان به فرزندانشان بیاموزند.
غیر از فضای مثبت و سالم، می‌ماند جاهایی که حالت افراط و تفریط پیش می‌آید، یا جاهایی که بیرون از منزل فرزندان تحت تأثیر قرار می‌گیرند مثل مدرسه، خیابان، مترو و وسایل نقلیه دیگر و یا این‌که در شبکه‌هایی بدون اطلاع اضافه می‌شوند و یا به نحوی پای آنها به یک سری شبکه‌های اجتماعی که از نظر پدر و مادر ساختار تربیتی آنها غلط است وارد می‌شوند، که در اینجا پدر و مادر باید اقدام کنند و اقدامشان هم مشخص است که باید با حساب و کتاب و با توجه به روان فرزندانشان، جوری که او نتواند عکس‌العمل منفی در برابر این مسأله ایجاد کند، چون انسان حریص است نسبت به چیزی که از آن منعش می‌کنند «الانسان حریص علی ما منع»؛ با این مسأله رو‌به رو شوند و به جای این‌که بخواهند با حالت خشونت، دیکتاتوری و مستبدانه با آن برخورد کنند باید با حالت دوستانه، مهربانی و زبان نرم که پدر و مادر می‌توانند با فرزندشان داشته باشند، با فرزندشان تعامل کنند و این تعامل می‌تواند مقابل بسیاری از ضررهای بعدی را بگیرد و موجب استفاده مثبت از رسانه‌ها شود.
رسا ـ والدین برای پیشگیری از آسیب‌های فضای مجازی چه وظایفی در برابر فرزندان خود دارند؟
آسیب‌ها را باید اولا خود فرزند تشخیص دهد چون چیزی را که من برای فرزند مضر می‌دانم، بچه برای خودش مفید می‌داند؛ مثلا کودکی که مریض شده خوردن غذاهای چرب یا برخی از شیرینی‌ها بری کودک مریض از نظر پزشک درست نیست، اما کودک علاقه‌مند است برای خوردن این غذاها و شیرینی‌ها، چون علاقه‌مندی او به ذائقه، چشم و به رویکرد مادی قضیه برمی‌گردد و کودک ضرر درونی را متوجه نمی‌شود.
ما اینجا ضمن این‌که باید تأیید کنیم که اگر من هم جای تو بودم، دوست داشتم اینها را، یا درک می‌کنم و می‌دانم تو اینها را دوست داری ولی به خاطر این‌که این ضرر را برای تو دارد، باز هم نمی‌گوییم یکدفعه قطع کن، تمام کن و ببند؛ می‌گوییم کمکش کن تا کم‌کم به مرحله نهایی برسد.
ما در اینجا پنج مرحله برای تغییر رفتار داریم که این پنج مرحله را خیلی مهم می‌دانیم:
1 ـ شناخت موقعیت کنونی
مانند کسی که مریض است اگر ما او را ببریم پیش پزشک، پزشک هنوز نسخه نداده و هنوز درمانی صورت نگرفته، اول کاری که می‌کند به خود مریض نشان می‌دهد که مریض است و درجه تب او به این اندازه است،ضربان قلبش چگونه کار می‌کند و چربی و قند و کلسترول خون دارد، خود مریض وقتی موقعیت فعلی‌اش را درک می‌کند، قطعا در رفتار او برای بهبود قضیه تغییری حاصل خواهد شد.
این مطلب که ما بدون این که او را توجیه کنیم و او را در موقعیت مسأله قرار دهیم و یک دفعه بیاییم بگوییم این کار را نکند یا این کار را چرا انجام می‌دهی، تأثیر نخواهد داشت.
روشنفکر کسی است که واقعیت زندگی مردم را برای آنها بیان کند
این مرحله اول است، موقعیت کنونی را ما برای خود شخص نشان دهیم. تعبیری است که می‌گوید روشنفکر کسی نیست که به مردم چیز تازه‌ای بدهد، روشنفکر کسی است که واقعیت زندگی مردم را برای آنها بیان کند. اگر این واقعیت زندگی مردم برای آنها روشن شود، خودشان بدون این که بخواهند بسیاری از مشکلاتشان را حل می‌کنند.
اشکال مهم در وجود مشکلات اجتماعی این است که خیلی‌ها یا نمی‌دانند در چه شرایطی هستند، یا شرایط را وارونه می‌بینند، شرایط به آنها وارونه نشان داده شده است.
2 ـ کم‌کردن تدریجی ناهنجاری
روش این مرحله این است که یعنی اگر بچه در شبانه‌روز 6 ساعت پای کامپیوتر می‌نشیند یا بازی‌های کامپیوتری انجام می‌دهد و در شبکه‌های اجتماعی عضو است و داد و ستد تصویری و غیره دارد. این را به خود فرد بقبولانیم که باید فعالیت خود را محدود کند به دلیل این‌که زندگی واقعی اینها نیست، اینها مجاز است و حقیقت زندگی در مدرسه، در خانه و در اجتماع است.
3 ـ جایگزینی تدریجی مثبتات به جای موارد منفی
یعنی اگر ما یک رفتاری را به بچه می‌گوییم انجام نده، یا جایی نرو و یا مطلبی رو نخوان؛ باید یک جایگزین مثبت برای آن قرار دهیم که این را نکن به جای آن این کار را بکن، متأسفانه ما در بسیاری از اوقات همیشه با نه، نرو و نکن، نبین و نشنو رو به رو هستیم و این وجود نهی‌های مکرر طرف را ممکن است یکدفعه مثل فنر از جا بپراند و عکس آنچه را که اسم آن را امر به معروف و نهی از منکر می‌گذاریم عمل کند و دقیقا اثر منفی و معکوس برای او ایجاد کند.
اگر ما می‌گوییم این غذای چرب را نخور به جایش بگوییم این غذای ملایم و لازم را بخور، اگر می‌گوییم فلان فیلم را نبین، بگوییم این فیلم را ببین.
پیامبر گرامی اسلام برای این‌که مردم دور خانه کعبه، بت طواف می‌کردند، بت‌ها را برداشت و گفت دور خانه خدا طواف کنید، طواف همان طواف است ولی وجهه بت از میان برداشته شد و وجهه الله جایگزین شد.
در مرحله بعد مردم دور خانه خدا هلهله می‌کردند و کِل می‌زدند، پیامبر فرمود به جای این‌که هلهله کنید که هیچ فایده‌ای ندارد، بگویید «لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، انّ الحمد و النعمة لک و الملک لا شریک لک لبیک» که این جمله با حروف لام بسیار آمده که از نظر آوا و بیان شبیه همان هلهله است ولی در آن مفهوم ارتباط با خدا، جواب‌دادن به خدا، روی کردن به خدا و شریک قرار ندادن برای خدا و همچنین مفاهیم ارزنده نهفته است.
گاهی وقت‌ها هم شب‌ها خانم‌ها و روزها مردها به صورت لخت می‌آمدند و دور خانه خدا طواف می‌کردند. پیامبر فرمود: که طواف به صورت لخت که خیلی بد و ناپسند و مثل حیوانات است، یک لنگ به کمر ببندید و یک لنگ هم روی دوشتان بیندازید؛ خانم‌ها هم با لباس خودشان بیایند طواف کنند. این چیزی است که پیامبر غالبش را تا حدود زیادی حفظ کرد و مسائل ارزشی را به جای مسائل ضد ارزشی جایگزین کرد.
4 ـ از بین بردن کامل ناهنجاری
یعنی از بین بردن تدریجی ناهنجاری‌ها در مراحل قبل کاملا در این مرحله از بین می‌رود و جای آن مسائل مثبت و مطلوب قرار می‌گیرد.
5 ـ تثبیت مسائل مثبت برای بازگشت نکردن به مسائل منفی
در این مرحله نیز باید مسائل مثبت جایگزین شده به جای مسائل منفی را در ذهن فرد تثبیت کنیم تا دیگر به سمت مسائل منفی سوق پیدا نکند.
رسا ـ رفتارهای مجازی والدین همچون حضور بیش از حد آنان در شبکه‌های گوشی‌های همراه چه آثاری بر رفتار فرزندان خواهد داشت؟
وقتی پدر و مادر بیش از حد وارد فضای مجازی می‌شوند، فرزندان هم دوست دارند بیش از حد وارد شوند چون فرزندان از پدر و مادر در مرحله اول الگو می‌گیرند، وقتی پدر به فرزند می‌گوید بلند شو و نماز بخوان و خودش جدول حل می‌کند معلوم است که در او اثر نمی‌کند، اگر به فرزندمان می‌گوییم برو نماز جماعت و خودمان آخر شب نماز می‌خوانیم، جماعت برای فرزند معنا نخواهد داشت.
والدین باید اول رفتار خود را تسهیل کنند و با هم قرار بگذارند که مقابل فرزندان بیش از اندازه در فضای مجازی فعالیت نداشته باشند و تا جایی که می‌توانند حضورشان در فضای مجازی زمانی باشد که فرزندان در خانه نیستند و یا خواب هستند، چون اگر می‌خواهیم حرفمان اثر داشته باشد باید خودمان در مرحله اول به آن عمل کنیم.
رسا ـ با چه برنامه‌هایی می‌توان کانون خانواده را از فضاهای مجازی دور کرد؟
ما نمی‌خواهیم فرزندان را از فضای مجازی دور کنیم، ما می‌خواهیم استفاده بهینه کنیم و مثبت باشد، چون اگر ما امروز سخت‌گیری بیش از حد کنیم، فردا که فرزندان از فضای خانواده خارج شوند در فضای خصوصی خودشان احساس آزادی بیش از حد می‌کنند و آنجا عکس‌العملش شدیدتر و چند برابر الآن خواهد بود.
رسا ـ توجه به سن و سال و تحصیلات فرزندان در خرید وسایل ارتباطی و پیشرفته برای فرزندان چه مقدار مهم است؟
خوشبختانه رسانه‌های اجتماعی هم، مرحله‌ای و دارای امکانات مختلف هستند، به عنوان مثال کودکان خردسال 6 سال، اینها موبایل دارند ولی موبایلشان فقط سه یا چهار نوع آلارم پخش می‌کند یا حداقل صدای خود اینها را به صورت بلندتر یا به صورت دیگری منتقل می‌کند. اینها نمی‌توانند با این امکانات با شبکه ارتباط برقرار کنند و یا به کسی زنگ بزنند و یا به یک سایت و شبکه اجتماعی مراجعه کنند.
وقتی بزرگ‌تر می‌شوند ممکن است پدر و مادر موبایل یا تبلتی در اختیار آنها قرار دهند که آن موبایل و تبلت امکاناتش بسته باشد و فیلتر داشته باشد و یا مواردی باشد که به صورت طبیعی از آن امکانات منفی نتواند استفاده کند تا زمانی که به سن رشد برسد، وقتی به سن رشد رسید می‌تواند فرزند از این شبکه‌ها استفاده کند و پدر و مادر هم نظارت رقیق و دوستانه روی کار او داشته باشند.
امروز فرزندان از هوش بالایی برخوردارند و وقتی اسم چند مورد از نرم‌افزارهای فضای مجازی را برای آنها ذکر می‌کنی، آنها چند مورد دیگر هم اضافه می‌کنند و این نشان می‌دهد فرزندان بسیار با این فضا آشنا هستند؛ وقتی با این فضا آشنا هستند، خیلی راحت هم می‌توانند با برخی حرکت‌ها والدین را فریب دهند، پس باید با نظارت رقیق و مدیریت صحیح استفاده از فضای مجازی را برای آنها مهیا کنیم.
آیا کشور ما توانسته واقعا فرهنگ اسلامی را به جای فرهنگ کفر جایگزین کند، فقط توانسته صد در صد آن فرهنگ را به 80 درصد تقلیل دهد، نفوذی که دشمنان می‌کنند، همواره دارند و تبلیغات سوء را خواهند داشت و نیاز است این موضوع مدیریت شود.
آیا می‌شود همه نرم‌افزارهای فضای مجازی را فیلتر و قفل کرد، این امکان وجود ندارد، چون وارد شدن به سایت‌ها و کانال‌های مستهجن بیشتر از طریق خود کاربران صورت می‌گیرد و تبادل اطلاعات بین مخاطبان است و یکی از این نرم‌افزارهای فضای مجازی برنامه تلگرام است که به راحتی به مخاطبان اجازه می‌دهد که افرادی را بدون اجازه مدیر در گروه‌ها اضافه کنند، چه بسا که این افراد شاید فاسد باشند و با انتشار مطالبی در این گروه‌ها مخاطبان را در معرض آسیب قرار دهند که بهترین راه مدیریت این فضاها از سوی خود کاربران است.
بیاییم با دیده مثبت و تعامل به فضای مجازی نگاه کنیم و سخت مراقب باشیم، چون دشمنان نیش خود را به صورت تدریجی وارد می‌کنند و آن فسادی را که در جامعه می‌خواهند ایجاد کنند، ایجاد می‌کنند و مقابله با اینها نیاز به مدیریت صحیح دارد.
رسا ـ با تشکر از حضرت عالی که فرصتی را در اختیار ما قرار دادید./907/گ402/س
خبرنگار: محمدباقر محجوب