هویت‌شناسی حج از دیدگاه امام و رهبری
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، حج یکی از مهم‌ترین فرایض و مناسک دین است که نگاه‌ها و رویکردهای متفاوتی نسبت به آن وجود دارد. هر یک از این نگاه‌ها تعریف ویژه‌ای از حج ارائه می‌دهد. بر اساس این نگاه‌هاست که برخی حج را عبادتی فردی و صرفا مناسکی می‌دانند ولی برخی دیگر سیاست و دیانت را در هم می‌آمیزند و برای حج افزون‌بر ابعاد فردی مناسکی و اخلاقی، ابعاد سیاسی و اجتماعی نیز قائلند. امام خمینی و مقام معظم رهبری از این گروهند که حج را فراتر از عبادتی فردی تفسیر می‌کنند.
امام خمینی(ره) با روحیه احیاگرانه‌ای که نسبت به دین داشت انقلاب اسلامی ایران را پایه‌ریزی کرد و حج را نیز در همین فضا تحلیل نمود و احیاگر حج ابراهیمی نام گرفت. احیاگری دینی امام خمینی(ره) با نگاهی جامع‌گرایانه به دین و معطوف به بهره‌گیری از عناصر دینی در نوسازی جهان بود.(1)
امام راحل در مسیر احیاگری دینی اصالت‌هایی را که در سیر تحول تاریخی به خرافات و افسون‌های ذهنی و داوری‌های غیرواقعی آلوده شده بودند، بازسازی کرد.(2) از این رو احیاگری امام خمینی(ره) نه به معنای عقب‌ماندگی و عدم بهره‌مندی و بروز تمدن بود و نه با ایمان متدینین در تضاد بود.(3)
امام خمینی(ره) با طرح ابعاد واقعی اسلام به مسلمانان فهماند که اسلام علاوه ابعاد مناسکی، منبع قوی و پرتحرک در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است.(4) از نظر امام خمینی(ره) سیاست از دیانت جدا نیست(5) بلکه اسلام تمامش سیاست است(6) و جدایی دین از سیاست از توطئه‌های استعمار است.(7) از نظر امام(ره) بین دیانت و سیاست رابطه تعاملی(تأثیر و تاثر) برقرار است.(8)
امام خمینی(ره) با همین رویکرد و مبنا نگرشی جامع به حج داشت که هیچ گاه حج را در ابعاد فقهی و مناسکی خلاصه نمی‌کرد. لذا فرمود: حج، تنها حرکات و اعمال و لفظ‌ها نيست و با کلام و لفظ و حرکت خشک، انسان به خدا نمي‌رسد. حج کانون معارف الهي است که از آن محتواي سياست اسلام را در تمامي زواياي زندگي بايد جست‌وجو نمود. حج پيام‌آور و ايجاد بناي جامعه‌اي به دور از رذايل مادي و معنوي است.(9)
با اين اوصاف از ديد امام راحل يکي از وظايف بزرگ مسلمانان پي‌بردن به اين واقعيت است که حج چيست و چرا براي هميشه بايد بخشي از امکانات مادي و معنوي خود را براي برپايي آن صرف کنند.(10) امام خمینی(ره) آثار و لوازم این نوع حج را نیز بیان می‌کردند. «آن حجي که خداي تبارک و تعالي مي‌خواهد و آن حجي که اسلام از ما خواسته است، آن است که وقتي مي‌رويد حج، اين مسلمين بلاد را بيدار کنيد، متحد کنيد با هم، بفهمانيد به آنها که چرا بايد بيش از يک ميليارد مسلمين تحت فشار دو تا قدرت چند صد ميليوني باشند.»(11)
امام راحل با ابراز تاسف از ناشناخته بودن حج در بین مسلمانان آنان را به درک آن فرامی‌خواندند. بزرگترين درد جوامع اسلامي اين است که هنوز فلسفه واقعي بسياري از احکام الهي را درک نکرده‌اند و حج با آن همه راز و عظمتي که دارد هنوز به صورت يک عبادت خشک و يک حرکت بي‌حاصل و بي‌ثمر باقي مانده است.(12) بايد بدانند که حج ابراهيمي محمدي سال‌هاست غريب و مهجور است، هم از جهات معنوي و عرفاني و هم از جهات سياسي و اجتماعي و حجاج عزيز تمامي کشورهاي اسلامي بايد بيت خدا را در همه ابعادش از اين غربت درآورند.(13)
مقام معظم رهبری نیز که شاگرد مکتب امام خمینی(ره) بودند همین نگرش به حج را دارند. ایشان بر ابعاد معنوی و فقهی حج تأکید دارند. «آن شكوه و عظمت اسلامي كه حج ما دارد، بحمدالله آن رسايي و بلاغي كه حج ما دارد، بر أثر جنبه‌هاي معنوي است.»(14) در مقابل بر ابعاد سیاسی و اجتماعی حج نیز بسیار توجه دارند و می‌فرمایند: «حج بي‌برائت، حج بي‌وحدت، حج بي‌تحرك و قيام حجي كه از آن تهديد كفر و شرك برنخيزد، حج نيست و روح و معناي حج را فاقد است.»(15)
بر این اساس ایشان بایسته‌های حج ابراهیمی را چنین بیان می‌کنند: اين اجتماع عظيم براي مقاصد و مفاهيم عالي سياسي و الهي ـ سياسي است كه مربوط به همه مسلمين و براي وحدت و براي حل مشكلات دنياي اسلام و براي اجتماعِ دل‌ها و نزديك شدن آنها به يك‌ديگر است.(16)
در حج بايد مسايل جهان اسلام بررسي شود. بزرگترين مسأله عمومي مسلمان پس از لزوم آمادگي براي دفاع از اسلام و هويت جمعي مسلمان، مسألة ملت‌هاي زيرستم و مبارزي است كه دست طغيان و كفر و استكبار آنان را مقهور و مظلوم ساخته و سخت‌ترين شرايط زندگي را برآنان تحميل كرده است.(17)
حج بايد بر دلهاي خسته و مجروح مسلمين مرهم نهاده و راه رشد و صلاح را ـ كه همانا اتحاد و هم‌بستگي ملت‌هاي مسلمان و عزم راسخ آنان بر مقابله و مبارزه با اردوگاه استكبار و جهان‌خواران و غارتگران ثروت‌هاي مادي و معنوي مسلمين است ـ به آنان نشان دهد./993/201/ر
محسن محمدی ـ دکتری مطالعات انقلاب اسلامی
.....................
پی نوشت:
1 . ر.ک: مجموعه مقالات نخستین همایش اندیشه‌‌های سیاسی و اجتماعی امام خمینی, ج1, "امام خمینی و احیاگری دینی: تغییر در پارادایم", ولی الله عباسی, ص73-101
2. ر.ک: امام خمینی واندیشه‌‌های اخلاقی – عرفانی (اخلاق, عرفان و جامعه), "حکیم وحدت و زعیم کثرت (امام خمینی متفکر دوران گذار به جامعه توحیدی)", مظفرنامدار طالشانی, ص492-498.
3. ر.ک: مولفه‌‌های اندیشه سیاسی امام خمینی, "امام خمینی و نقد تجدد و ترقی در جامعه دینی و غیردینی", مظفرنامدار, ص57-103.
4. دستاووردهای انقلاب اسلامی در جهان امروز", احمد هوبر، ص76، مجله حضور, شماره 1, خرداد 1370.
5. برای نمونه ر.ک: صحیفه امام, ج4, ص20 و 19؛ ج6, ص286و287
6. امام خمینی, صحيفه حج (مجموعه سخنان و پيام‌هاي رهبر کبير انقلاب اسلامي امام خميني=)، امام خمینی، ج1، ص270، چاپ دوم، تهران، مرکز تحقيقات حج، مشعر، 1387.
7. برای نمونه ر.ک: صحیفه امام, ج5, ص188, ج6, 202
8. ر.ک: مجموعه مقالات همایش اندیشه‌‌های سیاسی و اجتماعی امام خمینی, ج2, "اخلاق و سیاست در اندیشه امام خمینی", اکرم نامور, ص315-342.
9. صحيفه حج، ج 1، ص250.
10. همان.
11. صحيفه حج، ج1، ص114.
12. صحيفه نور، ج2، ص277.
13. صحيفه حج، ج1، ص184.
14. صحيفة حج، ج2، ص 217.
15. صحيفة حج، ج2، ص 27.
16. صحيفة حج، ج2، ص 133.
17. صحيفة حج، ج2، ص37.
18. صحيفة حج، ج2، ص 48.