آینده تحول در حوزه روشن است/ آیت الله اعرافی آشنا به مسیر پیشرفت است

اشاره: یکی از انتقاداتی که همواره بر حوزه‌های علمیه و کتاب‌های آن وجود داشته مسأله متون آموزشی حوزه است؛ هر طلبه ای در دوران تحصیل خود بعضا با متن هایی سنگین و پیچیده دست و پنجه نرم می کند که شاید حتی برخی از اوقات دقایق زیادی از وقت خود تنها برای فهم یک متن آموزشی بگذارد.

بسیاری از علمای حوزه تغییر متون آموزشی حوزه را نوعی سبک شدن محتوای درسی کتاب های حوزوی می دانند و تحول در متون را مساوی با انزوا و انفعال حوزه و حوزویان می دانند و تعصب جدی روی متونی دارند که برخی از آنها ناظر به صده های پیشین نوشته شده است.

برخی اما معتقدند ما می توانیم محتوای قوی و پربار کتاب های آموزشی قدیمی حوزه را حفظ کرده و در عین حال پژوهشگرانی را برای اصلاح متون سنگین به متن های ساده و روان مأمور کنیم و پس از تحقیق بر صحت و اصالت این کتاب‌ها آنها را در اختیار طلاب قرار دهیم.

اما به هرصورت مسأله تحول در حوزه و متون آموزشی آن از مسائل ضروری و غیر قابل انکاری است که رهبر معظم انقلاب بارها آن را به مدیریت حوزه و شورای عالی حوزه‌های علمیه تذکر داده و خواستار اصلاح این متون شده اند، هر چند تا امروز حرکت درخور توجهی از سوی مدیران حوزه دیده نشده است.

با توجه به ضرورت مسأله تحول در متون آموزشی حوزه، حجت الاسلام محمدصالح مازنی، مدیرگروه نیازسنجی پژوهش حوزه های علمیه در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا، ابعاد و جزئیات این مسأله را مورد بررسی و تدقیق قرار داده است که متن گفت‌وگو در ادامه تقدیم خوانندگان محترم رسا می شود.

رسا ـ با عرض سلام و خسته نباشید، به عنوان سؤال اول، تاریخچه ای از تحول در متون و روش آموزشی در حوزه علمیه بیان بفرمایید؟

با سلام و خسته نباشید خدمت شما و همکاران شما در خبرگزاری رسا، تغییر و تحول در متون درسی حوزه از تغییر در ساختار و نگاشت نهادی حوزه‌های علمیه چندان جدا نیست و از گذشته‌های دور یعنی از اواخر قرن دوم و قرن سوم که مرکزیت حوزه علمیه به عنوان یک نهاد مستقل آموزشی، پژوهشی، تبلیغی در جهان تشیع بین شهرهای مختلف دست به دست می‌شده است، متون درسی حوزه نیز تا حدودی متناسب با زمان و مشرب علمی زعمای حوزه تغییر می‌کرد.

شهرهایی مانند بغداد با حضور چهره‌هایی مانند مرحوم شیخ مفید و کلینی، نجف با زعامت شیخ طوسی، حله با حضور عالمانی مانند علامه حلی و قم با محوریت مرحوم عبدالکریم حائری یزدی و مرحوم بروجردی از این تحولات بی نصیب نبوده اند.

روند تحول در متون حوزه

برخی از کتاب‌ها مانند شرح جامی و مطول که طولانی بودند به تدریج کنار رفته و کتاب‌های دیگر مختصرتر و مناسب تر جایگزین آن شدند که این مسأله به خاطر قرار داشتن حوزه در مسیر تحول در متون درسی بوده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تأسیس مرکز مدیریت حوزه علمیه قم اقدامات خوبی انجام شده، حوزه نظم بیشتری یافته اما نقایص قابل توجهی نیز به چشم می‌خورد.

رسا ـ امروزه حوزه علمیه در تحول متون درسی طلاب باید دست به چه اقداماتی بزند؟

عناوین و سرفصل‌های آموزشی حوزوی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ یک دسته از عناوین به صورت پایه است که همه طلاب باید آنها را بخوانند، مانند فقه و اصول و کلام و تفسیر یا سرفصل های اصلی درفقه مانند عبادات(طهارت، صلات، صوم، خمس و...)، عقود(تجارت، بانکداری، رهن، وقف و..)احکام(صید و ذباحه، اطعمه واشربه، حدود و تعزیرات و...) و از ملحقات احکام مانند فقه پزشکی، رسانه و ... از این دسته اند.

لزوم تحول در متن و محتوا

البته این نه به معنای عدم نیاز به تغییر و تحول در محتوا است، به عنوان نمونه در ملحقات ممکن است به تناسب زمان فقه فربه تر شود، همین طور در سایر ابواب فقه؛ و دسته ای دیگر سیال است و شاید با توجه به بحث تخصصی شدن علوم نیازی نباشد که برای همه طلاب تدریس شود؛ اما اینکه از حوزه تدریس و تدرس در حوزه خارج شده هم قابل توجیه نیست، برای نمونه علم نجوم از علومی است که نیازی نیست که همه طلاب آموزش ببینند ولی جداشدنش از حوزه نیز چندان موجه نیست.

نظام آموزشی حوزه رشد فراوانی داشته است، اما با وضعیت مطلوب فاصله دارد؛ یکی از مهم‌ترین کارها در سالیان اخیر تخصصی شدن حوزه است که باید جدی تر و روزآمدتر دنبال شود، البته تخصصی شدن مخالفانی هم دارد و بیشتر مخالفت‌ها هم به خاطر این است که ابوابی مانند عبید و اماء ممکن است مبتلابه نباشد، اگرچه در چند سال اخیر و با رفتاری که گروه تروریستی داعش دارد دوباره این بحث ها مطرح می شود ولی بهرحال این دسته می‌گویند، چه بسا سبک و زبان دین و نگاه اهل بیت(ع) در برخی از احادیث مرتبط با همین ابواب فهم شود.

برخی دیگر از مخالفان تخصصی شدن ابواب فقه می‌گویند اساساً اجتهاد «تجزی» امکان ندارد یعنی محال می دانند که طلبه در بخشی مجتهد بشود و در سایر بخش‌ها نه! یعنی مثلا کسی در طهارت مجتهد بشود و در معالات نه. اما اندیشمندانی نظیر مرحوم شهید مطهری بحث تخصصی شدن ابواب فقه را بدرستی مطرح کرده‌اند و این نظریه نیز طرفداران جدی‌ای دارد. این دسته معتقدند گستردگی علوم و تخصصی شدن رشته‌ها و مباحث میان رشته‌ای گوناگون و رو به رشد اقتضا می‌کند که اجتهاد تخصصی شود.

رسا ـ به نظر شما مهم‌ترین آسیب متون درسی و نظام آموزشی حوزه علمیه امروز چیست و چه راهکاری برای اصلاح آن وجود دارد؟

مهم‌ترین آسیب متون درسی و نظام آموزشی حوزه  طولانی بودن دروس و خروجی محور نبودن آن است به این معنا که طلبه از بدو ورود به حوزه تا پایان یک دوره از دروس خارج، با سردرگمی مواجه است. مخصوصاً معیشت طلاب به این مسأله دامن می‌زند.

طلاب بدون تخصص جذب مراکز مختلف می شوند

بسیاری از طلاب مستعد در میانه راه جذب فضاهای آموزشی دیگر و یا دستگاه‌های اجرایی می‌شوند بدون اینکه تخصص کافی را در زمینه علوم دینی پیدا کرده باشند، بنابراین کوتاه شدن زمان در دوره‌های سطح و دروس خارج از امور ضروری است که البته باید توجه کرد که در کوتاه شدن زمان تحصیل نباید نقطه قوت حوزه که فهم مسأله است نه حفظ متون، دستخوش آسیب شود.

نکته دیگر وجود متون و دروس زائد و غیر ضروری است که این مسأله نیز دوره تحصیل در حوزه را طولانی کرده است و در این راه ابتدا باید این دروس زائد حذف شود و بعد از آن به دنبال اضافه کرن متونی باشیم که متناسب با نیازهای روز است.

باید رشته های به روز اضافه شود

نکته دیگر برای کم شدن دوران تحصیل در سطوح حوزه، بازنگری رشته‌های تخصصی و اضافه شدن رشته‌های جدید براساس نیازسنجی است، به این معنی که باید رشته‌های تخصصی جدید بازنگری شود و ناظر به نیازها رشته‌ها، سرفصل ها و محتوای آموزشی اصلاح شود.

رسا ـ شما چه متون آموزشی در حوزه را در اولویت اصلاح و بازنگری می دانید؟

از جمله مسائل مهم لزوم تجدید نظر در متونی مانند شرح لمعه، رسائل و مکاسب شیخ انصاری و کفایه است، به عنوان نمونه در شرح لمعه که کتاب فقهی بسیار جامعی است فتوایی وجود دارد که در گذر زمان دستخوش تغییر شده است، این کتاب اسلوب خوبی دارد؛ ولی چه اشکال دارد که ضمن رعایت روش، اما فتاوای آن متناسب با نظر مراجع بزرگ فعلی باشد.

از امثال شرح لمعه فقط روش فهم می‌شود نه فتوا و خروجی مناسب

بنابراین از امثال شرح لمعه فقط روش فهم می‌شود نه فتوا و خروجی مناسب؛ لذا طلبه در مراجعه مردم به او از فتاوای شهیدین نمی‌گوید بلکه به رساله‌های مراجع فعلی ارجاع می دهد و یا کتاب اصول فقه مظفر متن سنگینی است که بعضاً نقطه نظرات مرحوم آخوند را آورده و باید طلبه از متن کفایه آگاهی داشته باشد تا بتواند به محتوای این کتاب تسلط پیدا کند.

و همچنین کتاب کفایه الاصول مرحوم آخوند خراسانی اگر چه کتاب مهمی بوده و تألیف آن نسبت به محتواهای قبلی اصولی یکی اتفاق مبارک به شمار می‌آمده است؛ از مرحوم آیه الله بهجت(ره) نقل شده است صاحب کفایه بر منبر می‌گفت من راه سی ساله را برای شما به شش ماهه تبدیل کرده ام یکی از شاگردان پای منبر عرض کرد آقا فهمیدن این شش ماه همان سی سال را لازم دارد چون باید مراجع ضمیر به سختی پیدا شود! خلاصه اینکه در این کتاب بسیاری از زواید حذف شده و مسائل اصولی زیادی نیز منقح شده اما هنوز عبارات پیچیده‌ای دارد که نیاز به اصلاح دارد.

کتاب های حوزه با واژگان روز نوشته نشده است

نقص دیگری که در برخی از متون درسی ملاحظه می شود این است که این آثار با واژگان روز نوشته نشده است؛ زبان عربی امروز مانند هر زبان دیگری نسبت به صد سال قبل تفاوت هایی کرده و نمی توان با آن زبان در بین مردم عرب زبان فعلی تبلیغ کرد.

رسا ـ آیا کتاب هایی که امروز متن درسی حوزه ها هستند معیار یک کتاب درسی جامع را دارند؟

به عقیده من این طور نیست؛ محتواهایی که بعضاً از بیش از صد سال قبل تهیه شده است معلوم نیست با چه معیاری به عنوان متن درسی انتخاب شدندن مثلاً کتاب معالم بر چه اساسی و به توصیه چه کسی کتاب درسی شد؟ رسائل و بعد کفایه با چه شاخصی؟

من تأکید می‌کنم منکر عظمت علمی این آثار نیستم اما آیا اساساً در انتخاب این آثار به عنوان کتاب درسی طلبه مطالعه‌ای شده است؟ من بعید می‌دانم که این اتفاق افتاده باشد؛ از مرحوم شهید صدر نقل شده است که متون درسی حوزه از معالم تا کفایه باید عوض شود و می‌فرمودند اگر شما به سایر علوم مانند ریاضیات بنگرید ریاضیات امروز را با ریاضیات شیخ بهایی مقایسه کنید می‌بینید خیلی تفاوت کرده است.

این درست نیست که در سال‌های آغازین سطح طلبه نظریات یکی از بزرگان را بخواند و سال بعد با خواندن کتابی دیگر این نظرات رد شود و دو سال بعد نظرات دومی را رد کند و همین طلبه وقتی به درس خارج رسید نظرات صاحب نظران و مراجع فعلی را بداند؛ بنابراین وقتی اصول می‌خوانیم یا فقه باید هدف گذاری کنیم.

چرا باید چند کتاب اصولی در حوزه خوانده شود؟

به عنوان نمونه اولاً ضرورت خواندن چند کتاب اصولی برای من روشن نیست ثانیاً اگر هم بنا است این اتفاق بیافتد مانند بعضی از کتب نحوی نرویم و از معلقات سبع شاهد مثال بیاوریم، در متون فقهی واصولی هم بهتراست از همان آغاز خواندن این متون با نظرات صاحب نظران فعلی آشناشویم، بنابراین باید کمیته های مختلف علمی در رشته های گوناگون شکل بگیرد و متون آموزشی حوزه متناسب با نیازها در رصد دائمی این کمیته ها قرار گیرد.

رسا ـ در پایان، توصیه شما به طلاب چیست و آیا مسیر تحول در حوزه به سرانجام نهایی می‌رسد؟

به نظر من فراگیری زبان‌های خارجی متناسب با رشته های تخصصی باید از امور الزامی برای طلاب باشد؛ زبان عربی، زبان فرانسه ، آلمانی و انگلیسی زبانهای روز هستند که خود علم بشمار می روند، اکثر متون تخصصی در زمینه فلسفه و الهیات غرب به همین زبان‌ها است؛ بنابر این پیشنهاد می شود آموزش این زبان‌ها در برنامه حوزه نیز باشد.

در زمینه تحول نیز باید بگوییم، تحول در متون درسی حوزه باید با نگاه پژوهش محوری انجام شود، اگر این اتفاق بیفتد محتواهای اصیل حوزه به عنوان منابع پژوهشی نیز به طلبه معرفی می‌شود به تعبیری از گردونه مطالعاتی طلبه و حوزه حذف نمی‌شود.

تحول گام به گام صورت می گیرد

دست آخر اینکه تحول به یک باره انجام نمی‌شود؛ بلکه باید گام به گام این راه طی شود مهم این است که روند حوزه روند اصلاحی است و انتظار شق القمر از متولیان حوزه نباید داشت، حضرت آیت الله آقای اعرافی شخصیت حوزی است که راه پیشرفت را می شناسد ضمن اینکه به سنت های اصیل حوزوی و ارزش های سلف صالح وفادار است.

من به آینده حوزه امید‌وارم ولی باید صبور بود، اگر مسیر فعلی حوزه رو به اصلاح است و این را باور داریم، پس نباید نگران باشیم، به جای نگرانی باید با اعتماد به نفس و هوشیاری و البته ناظر به اقتضائات حوزوی و انتظارات بیرونی و به صورت گام به گام راه دشوار تحول را طی نماییم.

رسا ـ تشکر می کنم از فرصتی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید.

بنده هم از شما عزیزان و خبرگزاری رسا تشکر می کنم و برایتان آرزوی موفقیت دارم./1330/گ402/س

خبرنگار: داود جعفری