انسان با مدیریت رفتارش می تواند نیات خود را هم کنترل کند

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، حجت الاسلام والمسلمین حمید درایتی، استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان، ظهر امروز در شانزدهمین جلسه تفسیر خود با موضوع انسان شناسی در مدرسه علمیه آیت الله خویی(ره)، درباره ظن سوء گفت: کلیدواژه دیگر در زمینه مسؤولیت انسان نسبت به افعال خود، ظن سوء است که باید دقت داشت رضایت و ظن سوء با اینکه دقیقا نیت نیستند ولی فعل جوانحی هستند.

وی تصریح کرد: نهی تحریمی از ظن سوء، معنایش این است که عدم رعایت آن گناه و معصیت است و این یعنی مخالفتش عقاب دارد. پس امر نفسانی مبنای مسؤولیت می شود یعنی لازم نیست دلیل تصریح کند که عقاب دارد بلکه همین که بگویند حرمت دارد، کافی است.

حجت الاسلام والمسلمین درایتی در ادامه به بررسی نظر مفسران ذیل آیات مسؤولیت فعل جوانحی پرداخت و گفت: مطابق آیه 225 سوره بقره، نسبت به هر چه تحصیل کنیم ولو کسب قلب مانند نیت گناه، باشد، مسؤول هستیم.

استاد سطح عالی حوزه ادامه داد: آیه 5 سوره احزاب نیز می فرماید «اگر به شوخی قسم بخورید، ضرورتی ندارد به آن عمل کنید ولکن خداوند برای قسم هایی شما را مؤاخذه می کند که کسب قلب باشد»؛  کسب قلب در برابر لغو است یعنی در کسب قلب، نیت بوده و در لغو، نیت و تصمیم نبوده است. بنابراین این مفسران می گویند مسؤولیت نسبت به کسب قلب به عنوان یک قاعده کلی استفاده نمی شود بلکه مراد، کسب قلب در ایمان است و این اشکال دلالی در این آیه است.

وی با اشاره به اینکه مطابق آیه 284 سوره بقره، امور نفسانی از جمله نیت محاسبه دارد، افزود: مفاد آیه این است که اگر عملی که ظاهر خوبی دارد انجام دادید و نیت ریاء داشتید ولی آن را مخفی کردید خداوند در مقام محاسبه، نیت را ملاک قرار می دهد بنابراین نیت به تنهایی محاسبه ندارد. اما این آیه بر خلاف آیه قبل، مورد خاصی مثل قسم و سایر موارد را نداشت در عین حال مفسران گویا با قرائن خارجی آیه را توجیه کرده اند.

حجت الاسلام والمسلمین درایتی در بررسی آیه 83 سوره قصص گفت: در این آیه خداوند نمی فرماید آن ها که فساد نمی کنند بلکه می گویند آنها که تصمیم فساد ندارند؛ عموما مفسران می گویند مراد این است که قصدشان از کارهایی که می کنند افساد و استعلاء بر دیگران نیست یعنی «لایریدون» را با «لایفسدون» مساوی می گیرند.

استاد حوزه علمیه خاطرنشان کرد: خداوند در آیه 12 سوره حجرات می فرماید: «بیشتر گمان های مردم سوء است» یعنی غلبه وجودی ظنون، سوء ظن است لذا فرموده است از ظنون کثیره که ظن سوء باشد اجتناب کنید. فقره مورد استشهاد ما این است که خداوند، بعضی از ظنون را اثم و گناه می داند پس امر نفسانی و ظن سوء می تواند گناه باشد.

وی اضافه کرد: علت این که فرموده است «بعض الظن» بخاطر این است که ظن خیر هم داریم که اثم نیست. البته عقاب نسبت به ظن سوء به خداوند ادله زیادی دارد ولی این آیه دراره ظن سوء نسبت به عباد و در حوزه فقه است.

علامه معتقد است اثم بودن ظن به دلیل غیراختیاری بودن آن معقول نیست

حجت الاسلام والمسلمین درایتی ادامه داد: در عین حال مفسران عموما می گویند اثم بودن گمان معنا ندارد؛ مثلا علامه در المیزان می گویند گمان اختیاری نیست و درب ذهن را که نمی شود بست. بی اختیار اموری به ذهن می آید و مواخذه در امر غیر اختیاری معقول نیست بنابراین آیه می گوید اگر ظن سوئی را مبنای عملی قرار دهید گناه است وگرنه گناه نیست.

وی در نقد نظر علامه افزود: این که ظن غیراختیاری است، قرینه خارجی است و خود آیه ظهوری در لزوم عمل خارجی ندارد.

استاد حوزه علمیه، «ریب» را از دیگر کلیدواژه های مسؤولیت انسان دانست و با اشاره به آیه 15 سوره حجرات گفت:  مطابق این آیه مومن کسی است که شک نمی کند و از طرفی امر به ایمان داریم "یا ایها اللذین آمَنوا آمِنوا:؛ پس نباید ریب داشته باشیم، حال سوال این است که با وجود تکلیف به ایمان و عدم ریب امکان دارد بگوییم که ریب اختیاری نیست؟ اصولا خود ریاء که حرمتش قطعی است، حقیقتش نیت است، آیا نیت اختیاری است؟

انسان با مدیریت رفتارش می تواند نیات خود را هم کنترل کند

حجت الاسلام والمسلمین درایتی در جمع بندی مبحث یادآور شد: انسان با مدیریت رفتارش می تواند نیات خود را کنترل کند از این رو کلام علامه در مورد آیه «ان بعض الظن اثم» درست نیست چون ظن، اختیاری است.

وی افزود: اینکه می گوییم «کافر همه را به کیش خود پندارد» یعنی منشأ سوء ظن، سوء رفتار است و رفتار، اختیاری است البته سوء ظن نباید داشت ولی نگفتند که حسن ظن داشته باش بلکه می توان توقف کرد./930/۲۰۲/ب۱