شیخ الطائفه

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، یکی از بزرگترین مفاخر جهان تشیع ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، معروف به «شیخ الطائفه» از فقیهان، محدثان و عالمان بزرگ، قرن چهارم هجری است. وی صاحب دو کتاب ارزشمند "تهذیب" و "استبصار" از کتب اربعه جوامع حدیثی شیعه و آثار متعددی در کلام، فقه، رجال و درایه می‌ باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد. خورشید تابناک او بیش از هزار سال است که بر جاى‌جاى حوزه‌هاى تشیع پرتو افکنده و دانش پژوهان و اندیشمندان بیشمارى را از نور آثار پر مغز و گرانسنگ خود بهره‌مند ساخته است.

ولادت

شیخ طوسی در رمضان سال ۳۸۵ق، در طوس یکی از شهرهای خراسان متولد شد.کنیه او ابوجعفر است که گاهی در برابر شیخ کلینی و شیخ صدوق که کنیه هر دوی آنها ابوجعفر بود به او ابوجعفر ثالث می‌گویند. (آقابزرگ تهرانی،، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.)

عزیمت به بغداد

از اوایل زندگی شیخ طوسی اطلاع دقیقی در دست نیست. او در 408، ‌در بیست و سه سالگی به بغداد رفت. ‌بغداد در آن روزگار، ‌مرکز علمی جهان اسلام و پایتخت حکومت اسلامی بوده است و شیخ مفید، زعامت مذهب جعفری در آن زمان را بر عهده داشت. عالمان چهار مذهب اهل تسنّن (حنفی، مالکی، ‌شافعی، و حنبلی) در کنار دانشمندان شیعه ی امامی و زیدی در بغداد، در باب موضوعات مختلف علمی، به ویژه مباحث کلامی، ‌آزادانه با یکدیگر بحث و مذاکره می کردند و هر یک سعی داشتند برتری مذهب خویش را اثبات کنند. گفتنی است او توانسته بود در طوس به آن درجه ای از علم دست یابد تا شایستگی استفاده از حوزه ی تدریس شیخ مفید، ‌بزرگترین و معروفترین متکلّم و فقیه شیعی عصر، را پیدا کند.

شیخ طایفه، ‌به مدت پنج سال، ‌یعنی تا زمان وفات شیخ مفید در 413، از محضر آن زعیم عالیقدر بهره جست. پس از انتقال زعامت دینی و ریاست مذهب شیعه به سیّد مرتضی، شیخ طوسی، بیست وداد سه سال، تا زمان درگذشت سیّد مرتضی در 436، ‌از مکتب علمی او استفاده کرد و از شاگردان خاص او بود؛ چنانکه سیّد مرتضی، ‌بیش از دیگر شاگردان، ‌به او عنایت داشت و در هر ماه برای شیخ طوسی، 12 دینار شهریه تعیین نمود. (حلی، حسن بن یوسف‌، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ‌تحقیق جواد قیومی، ‌قم، ‌مؤسسة النشر الاسلامی، ‌1417، ‌ص249؛)

همچنین شیخ طائفه، ‌از کتابخانه سیّد مرتضی و کتابخانه ی شاپور در محله کرخ بغداد بهره برده است. کتابخانه خصوصی سیّد مرتضی از بزرگترین کتابخانه معروف شخصی عصر شناخته می شد و همه اصول مؤلفات قدیم و جدید شیعه در آن گرد آمده بود. گویی خداوند متعال، استفاده ی او از دو کتابخانه ی سیّد مرتضی و شاپور را قبل از آنکه طعمه ی حریق شوند، بدو الهام نمود تا در آن فرصت، ‌بهترین کتاب ها را انتخاب نموده و به کمک آنها، ‌دو کتاب گرانبهایش تهذیب و استبصار، که از کتاب های چهارگانه حدیث شیعه اند، ‌به نگارش درآورد. دو کتابی که از زمان حیات مؤلف تاکنون، نزد فقیهان شیعه، محور استنباط احکام شرعی بوده است البته شیخ طوسی، در این فاصله، بجز کتاب های یاد شده، آثار دیگری نیز تألیف نمود. بدین ترتیب شیخ طوسی، موضوعات اصلی آثار خویش را از کتب پیشینیان، ‌اتخاذ کرد و در اکثر دانش ها چون فقه، اصول، کلام، ‌تفسیر، حدیث، رجال، ادعیه و عبادات تألیفاتی داشته است و آثار او نیز هماره، مأخذ عالمان دین بوده است و دانشمندان علوم دینی از آن اقتباس نموده و به آنها استناد می کردند.

پس از درگذشت سیّد مرتضی(متوفّای436، ه. ق) زعامت شیعیان به شیخ طوسی انتقال یافت و او دوازده سال در بغداد به تدریس، ‌تألیف و پاسخگویی به پرسش ها و شبهات اعتقادی و فقهی گذراند.

و در این مدت، ریاست حوزه و زعامت شیعیان بر عهده ایشان بوده است. و در این مهم آن قدر محبوب گردید که به «شیخ الطائفه » ملقب گردید.

هجرت به نجف و تاسیس حوزه

در نیمه اول قرن پنجم، طغرل بیک سلجوقی وارد بغداد شد. وی که سنی متعصبی بود، تصمیم گرفت بغداد را اشغال و خاندان آل بویه را منقرض سازد و در این راه از هیچ سخت گیری بر شیعیان، خصوصا بر ساکنان محله کرخ، کوتاهی ننمود. طغرل بیک تا سال 449 ق، چندین بار کتاب های شیخ طوسی را در ملا عام سوزاند و بنابر آن چه ابن کثیر نقل کرده، دفاتر و کرسی تدریس شیخ را به محله کرخ بردند و سه پرچم سفید که زائران شیعه در راه زیارت نجف با خود حمل می کردند، به آن ضمیمه کرده، آن گاه همه را آتش زدند. این نابه سامانی ها و آزار و اذیت شیعه باعث گردید که حوزه و مجامع علمی شیعه در بغداد از هم بپاشد و سایر دانشمندان نیز هر کدام به گوشه ای پناه برند، یا در بغداد در حالت عزلت و گم نامی زندگی بگذرانند. این مساله سبب هجرت شیخ به نجف اشرف گردید.

نجف در آن زمان محله بسیار کوچکی بود که عده ای از زوار حرم مطهر علوی در آن جا زندگی می کردند. ورود شیخ به نجف، زمینه ساز هجرت شاگردان وی و علمای اسلام به این شهر گردید و حوزه درسی ایشان چونان گذشته برپا گردید، و پایه حوزه علمی عظیمی را در تاریخ شیعه بنا نهاد. وی تا سال 460 ق، در نجف، زندگی کرد و آثار علمی گرانبهایی از خود به یادگار گذاشت.

مرحوم آقا بزرگ، ‌نظر برخی مؤلفان را در خصوص دائر بودن حوزه ی علمیه نجف پیش از شیخ طوسی را رد نمود و معتقد است نجف، پیش از هجرت شیخ بدانجا صرفاً میعادگاه عالمان و پناهگاه شیعیان بوده است و چه بسا از این رهگذر‌، برخی در هنگامی که جهت زیارت مرقد شریف امام علی (علیه السّلام) در نجف اقامت داشته بودند، ‌از دیگری اجازه ی روایت دریافت می کردند امّا شیعیان با توجّه به ستمگری های امویان و عباسیان، ‌از امنیت جانی برخوردار نبوده و توان ترویج علوم دینی و روایات شیعی را نداشتند و فقیهان و محدّثان نمی توانستند آشکارا به بحث، تحقیق و تبلیغ در علوم دینی بپردازند و همچنان تا دوره ی شیخ طائفه، متفرّق بودند اما پس از عزیمت شیخ به نجف، اوضاع علوم دینی سامان یافت و حلقه های تدریس تشکیل شد؛ ‌چنانکه می دانیم امالی شیخ طوسی، حاصل همین حلقه های علمی است.

شیخ طائفه از بزرگترین عالمان دینی و رهبر مجتهدان اسلام و امام بنیان گذاران جوامع علمی و سرآمد فقیهان شیعه ی دوازده امامی است که شیوه ی اجتهاد مطلق در فقه و اصول را رائج کرد و استنباط را بر پایه ی فقه جعفری، ‌به کمال رساند و به شیخ طوسی، مؤسّس طریقه ی اجتهاد مطلق، و در علوم نقلی به شیخ مطلق، شیخ الطائفه و شیخ امامیه معروف است. مقصود از شیخ تا پیش از شیخ انصاری (درگذشته 1281) شیخ طائفه بوده است و پس از شیخ انصاری، به او اطلاق می شد. گفتنی است شیخان در آثار پیشینیان، ‌بر شیخ مفید و شیخ طوسی اطلاق می گشت و در اصطلاح متکلّمان، به جبائیان یعنی ابوعلی محمد بن عبدالوهاب (درگذشته303) و پسرش ابوهاشم عبدالسّلام بن محمد(درگذشته321)، شیخ گفته می شد و در آثار فلسفی و منطقی، شیخ به ابن سینا (درگذشته 428) و در کتاب های بلاغی، شیخ بر ابوبکر عبدالقاهر جرجانی (درگذشته 471) اطلاق می شد. وجه تمایز شیخ طائفه با بسیاری از عالمان، در جامعیت اوست؛ چنانکه دیگران در موضوع واحدی همانند فقه، ‌حدیث یا دعا تألیفاتی داشته اند امّا شیخ در هر دانش دینی، تألیفاتی در خور و مؤثر از خود به یادگار گذاشت. (گرجی، ‌ابوالقاسم، ‌شیخ طوسی و العدة فی اصول الفقه، مقالات و بررسیها، ‌دفتر دوم، ‌دانشکده الهیات، ‌تابستان 1349، ‌ص27)

اساتید شیخ طوسی

مهم ترین اساتید شیخ طوسی عبارتند از:

1 - محمدبن محمدبن نعمان مشهور به شیخ مفید

2 - علی بن الغضائری

3 - ابن الصلت

4 - سید مرتضی علم الهدی

آثار و تألیفات

شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. قزوینی رازی آثار طوسی را بیش از دویست مجلد و در فنون گوناگون علمی برشمرده است. فهرستی از آثار شیخ را در الفهرست خود او، فهرست نجاشی و معالم العلماء ابن شهرآشوب می توان دید. (برای این فهرست رجوع کنید به بحرالعلوم، ج‌۳، ص‌۲۲۸ـ ۲۳۳).

فهرست موضوعی آثار شیخ طوسی بدین قرار است:

در تفسیر قرآن:

التبیان فی تفسیر القرآن، المسائل الرحبیه .

در حدیث:

تهذیب الاحکام،

الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار،

والمجالس که اینک به الأمالی معروف است .

در کلام:

تلخیص‌الشافی،

المفصح فی الامامه،

کتاب الغیبه،

الاقتصاد فی ما یجب علی العباد،

النقض علی ابن شاذان فی مسأله الغار،

مقدمه فی المدخل الی علم الکلام،

ریاضه العقول که شرح کتاب پیشین است،

کتاب ما یعلّل و ما لا یعلّل،

المسائل فی الفرق بین النبی و الامام،

المسائل الرازیه فی الوعید،

کتاب ما لا یسع المکلّف الإخلال به،

تمهید الاصول،

کتاب الکافی که ناتمام است (ابن شهرآشوب به کتاب کلامی مفصّلی از خود که بخشهایی از آن در موضوع توحید و عدل بوده اشاره کرده است)، تعلیق ما لا یسع (ابن شهرآشوب با عنوان ما لا یسع المکلف ترکه از آن یاد کرده است)، مسأله فی وجوب الجزیه علی الیهود و المنتمین الی الجبابره

در فقه فتوایی:

النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی.

در فقه استدلالی:

المبسوط،

الایجاز فی الفرائض،

الجُمَل و العقود،

المسائل الجنبلانیه،

المسائل الحائریه،

المسائل الحلبیه،

مسأله فی تحریم الفقاع، و

مسئله مواقیت الصلاه.

در فقه مقایسه ای:

مسائل الخلاف.

در اصول فقه:

العُدّه،

مسأله فی العمل بخبر الواحد.

در رجال:

کتاب الرجال،

اختیار الرجال کشّی.

در کتابشناسی:

فهرست کتب الشیعه و اصولهم و أسماء المصنفین.

در ادعیه:

مختصر فی عمل یوم و لیله،

مصباح المتهجد،

مختصر المصباح المتهجد،

هدایه المسترشد و بصیره المتعبد،

مناسک الحج‌مجرد العمل و الادعیه (ابن شهرآشوب، این دو را دو کتاب مجزا ذکر کرده است).

در تاریخ:

مقتل الحسین،

مختصر اخبار المختار.

در علوم متفرقه:

انس الوحید،

المسائل الالیاسیه،

مسائل ابن البراج،

المسائل الجبریه،

المسائل الدمشقیه،

المسائل القمیه،

مسأله فی الاحوال.

مؤلف سنی مذهب کتاب بعض فضائح الروافض (قرن ششم) نیز کتابی با عنوان الممدوح و المذموم به طوسی نسبت داده است (رجوع کنید به قزوینی رازی، ص‌۲۹۷).

به نوشتۀ بحرالعلوم (ج‌۳، ص‌۲۳۳ـ۲۳۴)، نخستین اثر فقهی طوسی النهایه و آخرین اثر فقهی او المبسوط است. مصباح المتهجد نیز یکی از آخرین آثار اوست. تاریخ برخی از آثار طوسی دانسته است. برای نمونه، طوسی الفهرست را در زمان حیات سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) آغاز کرده، زیرا در آن از وی با جملات دعایی یاد کرده که حاکی از حیات اوست، ولی چون در ادامه، از تاریخ وفات او یاد کرده است، معلوم می شود که پس از درگذشت سید مرتضی نیز مطالبی به آن می افزوده است (برای ترتیب تاریخی برخی از آثار او رجوع کنید به بحرالعلوم، ج‌۳، ص‌۲۳۳ـ ۲۳۴).

شاگردان

طوسی در بغداد و نجف شاگردان بسیاری پرورد. جمعی از مهمترین شاگردان او عبارت اند از:

احمد‌بن حسین خزاعی نیشابوری،

اسماعیل و اسحق پسران حسن‌بن بابویه،

آدم‌بن یونس نسفی،

ابوالخیر برکت‌بن محمد نسفی،

تقی ابن نجم حلبی،

جعفر‌بن علی حسینی،

ابوعلی حسن‌بن محمد طوسی (فرزند طوسی)،

حسن‌بن حسین‌بن بابویه (که در نجف همۀ تصانیف طوسی را بر او خواند)،

حسین‌بن مظفر حمدانی،

حسن‌بن عبدالعزیز جیهانی،

سید عمادالدین ذوالفقار‌بن محمد حسنی مروزی،

سید زید‌بن علی حسنی،

سلیمان‌بن حسن صهرشتی،

صاعد‌بن ربیعه،

ابوصلت ‌بن عبدالقادر،

سید ابوالنجم ضیاء‌بن ابراهیم علوی شجری،

ضمره‌بن یحیی شعیبی،

عبدالرحمن‌بن احمد خزاعی نیشابوری معروف به شیخ مفید،

عبدالجبار مقری رازی همچنین معروف به شیخ مفید،

علی‌بن عبدالصمد تمیمی سبزواری،

کردی‌بن عکبر کردی فارسی،

سید مطهر‌بن علی حسینی دیباجی،

ابوالفتح محمد‌بن علی کراجکی،

محمد‌بن هبه الله طرابلسی،

محمد‌بن حلبی،

مظفر‌بن علی حمدانی،

ابوسعد منصور‌بن حسین آبی، و

ناصر‌بن رضا علوی حسینی (رجوع کنید به منتجب الدین رازی، ص127-32).

قاعدتاً بسیاری از شاگردان او پس از تحصیل به موطن خود بازمی گشتند. از جمله،

حسن‌بن حسین‌بن بابویه که در ری سکونت داشت، و اسماعیل و اسحق پسران حسن‌بن بابویه، و عبدالجبار مقری رازی که آثاری دینی به زبان فارسی نیز داشته اند.

به نوشتۀ علامه حلی، همگی علمای امامی پس از شیخ طوسی به ذکر آرای او بسنده نموده اند (حلی، منتهی المطلب، ج‌۱، ص‌۱۱؛ نیز رجوع کنید به شوشتری، ج‌۹، ص‌۲۰۹، که نوشته است شهرت فتواهای شیخ و اعتماد به آثار او موجب بسیاری از شهرتهای فتوایی شد).

ویژگی ‌های شخصیتی شیخ طوسی

درباره ویژگی ‌های شخصیتی شیخ طوسی تنها به سخنان برخی از بزرگان اشاره می کنیم:

نجاشى که از اساتید وی بوده در کتاب رجالش درباره شیخ الطائفه مى‏گوید: «او از علماى امامیه و مورد اعتماد و از چهره‏ هاى سرشناس زمان ما است. وی از شاگردان استاد ما ابو عبد اللّه مفید بوده و آثارى چند تألیف کرده است».

علاّمه حلّى در خلاصه خود مى ‏گوید: «رئیس و شیخ گرانقدر مذهب امامیه، مورد وثوق، معروف، صدوق، آگاه و عالم به اخبار و رجال و فقه و اصول و فروع و جامع کمالات نفسانى در علم و عمل بوده است».

شیخ عبد الجلیل قزوینى می گوید: «فضل و زهد او اظهر من الشمس است».(قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش: محدث ارموی، سید جلال‌الدین، ج ۱، ص ‌۲۱۰.)

شیخ از نظر ابعاد مختلف علمی؛ مانند بعد فقهى‏، اصولى، حدیثى، کلامى، رجالى و ادبى در بالاترین جایگاه قرار دارد. وى در تمام علوم اسلامى و قرآنى، فقه، اصول، کلام، رجال، حدیث، تفسیر و ادبیات، متبحّر و صاحب نظر بود.

درباره جنبه ادبی شیخ باید گفت: با اینکه شیخ عرب نبود؛ ولی با استعداد سرشار و ذوق و قریحه مالامال خود، جایگاه با شکوهى در ادبیات عرب احراز نمود که جلوه نمایان آن را مى‏ توان در اثر گرانمایه تفسیر شریف تبیان باز یافت.

کرامات شیخ طوسی

یکی از کرامت هایی که برای شیخ طوسی نقل شده است؛ کرامتی است که در این جا به آن اشاره می شود: «در مقدمه کتاب «النهایه» شیخ آمده است: گروهی از بزرگان شیعه؛ مانند حمدانی قزوینی، عبدالجبار بن عبداللّه مقری رازی و حسن بن بابویه، در بغداد این کتاب را با مباحثه می کردند. در ضمن مباحثه هر کدام از آنها ایراداتی به ترتیب ابواب و فصول آن و همچنین اشکالات سندی و مانند آن به کتاب وارد می کردند و در غیاب شیخ به او معترض بودند. البته این جریان در زمانی اتفاق افتاد که شیخ طوسی به نجف مهاجرت کرده بود.

در نهایت همه علماء جمع شده، قرار بر این گذاشتند که به نجف اشرف مشرف شده و سه روز، روزه بگیرند و غسل کنند و شب جمعه در حرم حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) بمانند و مشغول عبادت شوند، تا شاید از طرف حضرت علی (علیه السلام) مطلب برای همه روشن گردد.

پس دسته جمعی به نجف اشرف رفته و پس از سه روز روزه و عبادت، شب جمعه در حرم به علی (علیه السلام) متوسل شدند. اوآخر شب به خواب رفته و همگی آنها حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) را در خواب دیدند. آن حضرت به آنها فرموده بود: در فقه اهل بیت (علیهم السلام)، کتابی که سزاوار اعتماد و اقتداء و رجوع کردن به آن باشد؛ مانند کتاب النهایه تصنیف نشده؛ یعنی کتاب نهایه از تمام کتب فقهی شیعه معتبرتر است. علت آن هم این است که مصنف او با قصد خلوص برای خدا و بدون هیچ گونه غرض دیگری آن را نوشته است. پس آن کتاب، از هر جهت بی‏ نیاز کننده شما از کتاب های دیگر است، در صحت آن شک نکنید و به آن عمل کنید.

آنها وقتی از خواب بیدار شدند، هر یک اظهار نمودند خوابی دیده‏اند که دلیل بر صحت کتاب نهایه است، ولی قرار گذاشتند که هیچکدام خوابشان را نقل نکنند، بلکه روی کاغذی بنویسند و بعد تطبیق نمایند تا چگونگی خواب ها معلوم شود. وقتی همه آنچه را در خواب دیده بودند روی کاغذ نوشتند، دیدند خواب همه یکی بوده، حتی عبارت ها نیز با هم هیچ فرقی نداشته است؛ برای همین، همگی خوشحال به منزل شیخ طوسی آمدند که داستان را به شیخ خبر دهند. وقتی وارد منزل شدند، شیخ به محض این که آنها را دید، فرمود: حرف و گفته مرا درباره کتاب قبول نکردید، تا از حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) تعریف و مدح آن را شنیدید؟(طوسى‏، محمد بن حسن، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى، ص ۱۱‏.)

همسر شیخ طوسی

همسر شیخ طوسی؛ دختر شیخ مسعود بن ورام از زنان دانشمند زمان خود بود. او فنون و ادب و علوم اسلامی مخصوصاً حدیث را از محضر پدر و همسرش (شیخ طوسی) فراگرفت و از همسر خود اجازه نقل حدیث داشت. (عیسی فر، احمد، زنان نامدار شیعه)

فرزندان شیخ طوسی

مرحوم شیخ طوسی، یک فرزند پسر و دو دختر داشت. پسر ایشان شیخ ابوعلی حسن بن محمد بن حسن معروف به مفید ثانی و شیخ ابوعلی طوسی، از دانشمندان سرشناس و از چهره های درخشان و مورد اعتماد بود. مفید ثانی استادی کامل و عالمی متبحر و محدثی مورد اطمینان بود. او در عین فقاهت به علم رجال و شناخت اخبار و راویان حدیث مهارت داشت و از آثار نفیس پدر و خرمن علومش خوشه های فراوان چید و

سال ها زحمت کشید تا خود به مقام استادی نائل آمده و به مفید ثانی معروف شد و پس از پدر سال ها کرسی درس او را با حضور اعلام متعدد ادامه داد. ابوعلی پس از رحلت پدر بزرگوارش به جای او نشست و با سرمایه علمی و عملی، به ادامه کار پدر پرداخت. بسیاری از شاگردان شیخ طوسی پس از رحلت وی از فرزندش کسب فیض کرده اند. اغلب علمای بزرگ و فضلای بعد از او از شاگردان مکتب وی بوده و از او اجازه روایت و یا درجه اجتهاد دارند. بیشتر سال های عمر او در نجف اشرف به تدریس و تربیت طلاب و فضلا سپری شد و آثاری به نام شرح النهایه، امالی، و المرشد (الی سبیل المتعبد) و اجازات نیز دارد. اکثر علما و صاحبان تراجم از شرح حال و ترجمه‌‌ ای که در خور شأن او باشد غفلت نموده اند و تاریخ دقیقی از وفات او به دست نمی آید. علی الظاهر در اوایل قرن ششم حدود ۵۱۵ قمری وفات نموده و ظاهراً در نجف مدفون است.

از مرحوم شیخ طوسی، دو دختر نیز بجا ماند که هر دو از دانشمندان فاضل عصر خود بوده اند و روایاتی را از پدر و برادر خود نقل کرده اند. آنها فنون ادب و فقه و حدیث را از محضر پدر و برادرشان، فراگرفتند و در این رشته ‏ها ترقى شایانى کردند. این دو دختر از علماى عصر خود، از جمله پدر یا برادرشان داراى اجازه بودند. دختر بزرگ شیخ، همسر محمد بن احمد بن شهریار، متولى و خازن حریم امیر مؤمنان على (علیه السلام) بود. شیخ ابوطالب حمزه، فرزند آن دو و نوه شیخ طوسى است. دختر کوچک وی نیز ازدواج کرد، که ابن ادریس؛ صاحب کتاب السرائر، و سید بن طاووس، از نوادگان او هستند.

وفات شیخ طوسی

بر اساس نقل مشهور شیخ طوسی در ۲۲ محرّم سال ۴۶۰ قمری در غَرِیّ (نجف) درگذشت.

البته برخی هم سال وفات او را آخر محرّم سال ۴۵۸ قمری و سال ۴۶۱ قمری نیز نوشته‌اند. حسین‌ بن مهدی سلیقی و محمد‌ بن عبدالواحد عین زربی و ابوالحسن لؤلؤی او را در همان شب غسل دادند و در خانۀ خود او به خاک سپردند.

طبق وصیت شیخ، این خانه به مسجد تبدیل شد. مسجد شیخ طوسی (که جامع الشیخ الطوسی نیز نامیده می‌شود) امروزه از مشهورترین مساجد نجف است. این مسجد که در محله مشراق قرار دارد، تا به حال چندین بار بازسازی، مرمت و تعمیر اساسی شده است. این مسجد محل تدریس استادان حوزه علمیه نجف است.