مروری بر کتاب نجوم قدیم و بازتاب آن در ادب پارسی»

به گزارش خبرگزاری رسا، کتاب «نجوم قدیم و بازتاب آن در ادب پارسی»، به قلم عباس ماهیار از سوی انتشارات اطلاعات به انتشار رسیده است.

برای مخاطبان متون ادبی فارسی، حتی مخاطبان خاص، همیشه، درک اشارات و اصطلاحات نجومی مندرج در این متون معضل‌آفرین بوده است؛ این مسئله، به ‌ویژه، در مورد شعر علمی که در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم متداول شد، عموماً، و اشعار سبکی که به «آذربایجانی» نامبردار است، خصوصاً، آشکارتر است، و ضرورت تدوین کتاب‌ هایی در این زمینه را آشکار می‌سازد.

اثر اخیر عباس ماهیار با توجه به این نیاز و ضرورت تألیف شده است. نویسنده خود در «پیشگفتار» اثرش نوشته است:

لابلای صفحات دیوانهای شاعران به‌ ویژه از سدۀ پنجم هجری به بعد، از اصطلاحات علمی گوناگون و از جمله اصطلاحات نجومی و احکام نجومی انباشته است. رنگ نیلگون آسمان و ستارگان نورانی آن و بلندای غیرقابل ‌دسترس اجرام آسمانی در خیال‌انگیزی شعر شاعران و شرکت در ساختار تصویر سهمی شایسته توجه دارد.

هدف مؤلف معرفی اصطلاحات نجومی و تقویمی از عرش تا فرش در حدّ بضاعت مزجاة و یادکرد نمونه‌های مختلف از ادب پارسی به‌ویژه دیوان شاعران است (15-16).

البته، پیش از این کتاب، آثار مشابهی در این زمینه تألیف شده بود که شاید مشهورترین آنها فرهنگ اصطلاحات نجومی همراه با واژه‌ های کیهانی در شعر فارسی از ابوالفضل مصفی (مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران: 1357) باشد. در آن کتاب مؤلف با اتخاد روش الفبائی در مدخل‌ هایی متعدد به شرح و توضیح اصطلاحات نجوم قدیم پرداخته و جا به ‌جا به ابیات شاعران استشهاد کرده بود. با وجود این، اثر ماهیار مزایا و محاسن چندی دارد که آن را از تألیفات پیشین متمایز می‌سازد.

ماهیار که خود از خاقانی ‌پژوهان بنام است، در شرح اشعار خاقانی، همیشه، به توضیح دقایق نجومی اهتمامی ویژه داشته است. این نکته را می ‌توان، به ‌ویژه، در دو کتاب او مشاهده کرد: یکی شرح مشکلات خاقانی (دفتر یکم): ثری تا ثریا (جام گل: 1382) و دیگری مالک ملک سخن (سخن: 1388). کتاب اول، چنان‌که از نامش پیداست، به توضیح اشارات و تصویرسازی‌های نجومی خاقانی اختصاص دارد. همان‌طور که انتظار می‌رود، به ‌تناسب علایق شخصی مؤلف، نام خاقانی و نیز نظامی بیش از نام هر شاعر دیگری در این کتاب اخیر ماهیار تکرار شده است.

این کتاب در شش گفتار اصلی ذیل عنوان‌های «کلیات»، «آسمان و افلاک»، «دانش نجوم»، «صورتهای فلکی»، «اختر و هفت‌اختران» و «کتاب آخر» تنظیم شده است. گفتار آخر خاص مباحثی است که ذیل عنوان‌های پیشین نمی‌گنجیده‌اند. در پایان کتاب نیز فهرست‌ های سودمند و راهگشایی نظیر «اصطلاحات نجومی و منجمان و مطالب دیگر» و «شکل‌های صورتهای فلکی و جدولها و سایر اشکال» علاوه شده‌اند. مؤلف کوشیده است تا مسائل نجوم بطلمیوسی و نیز نجوم اسلامی را مفصلاً تبیین کند و نیز اشاره‌ای به آرای نجومی فیلسوفان و عارفان و شاعران داشته باشد. ماهیار، در ضمن توضیح و تبیین معتقَدات نجومی قدما و اصطلاحات نجوم قدیم، بسیاری از بیت‌های مربوط را نیز شرح کرده است. نویسنده همه‌جا با استناد به منابع دسته‌اول و کلاسیک و استشهاد به اشعار بسیار از شاعران مختلف اثری جامع فراهم آورده که خواننده را، تا حد زیادی، از مراجعه به منابع گونه‌گون بی‌نیاز می‌کند. همچنین، تصویرهای متعدد که در سراسر کتاب پراکنده‌اند، ضمن جذاب‌ تر کردن اثر، به فهم مطالب یاری می‌رسانند.

نمونه را، به قسمتی از متن کتاب اشاره می‌شود. ماهیار ذیل عنوان «وبال عطارد» نوشته است:

جایگاه وبال عطارد دو برج قوس و حوت است و هر سیاره‌ای در وبال خود از ناتوانی و اثرگذاری ضعیف‌تری برخوردار است. خاقانی در بیت زیر به وبال عطارد اشاره کرده است:

کوس ماند به کمان فلک اما عجب آنک

زو صریر قلم تیر به جوزا شنوند

خاقانی (دیوان: 102)

شاعر در این بیت طبل حاجیان راهی کعبه را به برج قوس تشبیه کرده و این برج جایگاه وبال عطارد است و وبال هر سیاره‌ای دلیل ضعف و زبونی آن است، اما خاقانی با اشاره به یکی از دو خانۀ عطارد (برج جوزا) تصویر پیچیده‌ای عرضه کرده و گفته است: طبل شبیه کمان فلک (قوس) است و برج قوس محل وبال عطارد است، ولی این وبال در او اثرگذار نیست. زیرا که از او فریاد نیرومندی چون صریر قلم عطارد در جوزا  ـ که از توانمندی او حکایت می‌کند ـ به گوش می‌رسد. یادآوری این نکته شاید نامناسب نباشد که شاعر صریر قلم را برای عطارد به ‌سبب کاتب گردون بودن عطارد ابداع کرده است (377).

کتاب «نجوم قدیم و بازتاب آن» در ادب پارسی در 752 صفحه به بهای سی هزار تومان از سوی انتشارات اطلاعات در سال 1393 به چاپ رسیده است./998/د102/ق