آثار تولیدی پژوهشکده تاریخ و سیره اهلبیت دارای رتبه‌های برتر در جشنواره‌های علمی کشور
اشاره: پژوهشکده تاریخ و سیره اهلبیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، به منظور بررسی روشمند حوزه‌های مرتبط با تاریخ و سیره اهلبیت(ع) و بسترهای اثرگذار در آن، از سال 1364 فعالیت خود را آغاز کرد.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا مطهری از زمستان سال 1392 ریاست پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) را برعهده گرفته است. وی دکترای تاریخ اسلام خود را از دانشگاه اصفهان دریافت کرد و در حوزه علمیه نیز دروس حوزوی را تا مقطع خارج فقه و اصول ادامه تحصیل داده است. وی در دانشگاه‌ها و مراکز مختلف علمی نظیر دانشگاه باقرالعلوم(ع)، موسسه آموزشی عالی امام رضا(ع)، جامعه المصطفی العالمیه ، دانشگاه مفید و دانشگاه ادیان و مذاهب سابقه تدریس دارد. همچنین از ایشان چهار کتاب و حدود 40 مقاله علمی منتشر شده است.
از این‌رو، برای آشنایی بیشتر با فعالیت‌های پژوهشی این پژوهشکده، در فضایی صمیمانه پای صحبت‌های حجت الاسلام والمسلمین مطهری نشسته‌ایم؛ آنچه در پی می‌آید حاصل این گفت‌وگوی صمیمی است:
رسا ـ در پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت چه گروه‌هایی به فعالیت مشغول هستند؟
پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت از چهار گروه علمی با عنوان‌های: سیره و اهل بیت، تاریخ تشیع، فرهنگ و تمدن اسلامی و دانشنامه اهلبیت تشکیل شده است.دانشنامه اهل بیت پروژه مهم و بی‌سابقه‌ای است که تا کنون چنین دانشنامه‌ای در کشور تدوین نشده است.
از گروه‌های پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت تا کنون 50 جلد کتاب منتشر شده که آخرین کتاب آن «دولت‌ها شیعی در تاریخ » اثر دکتر محمد علی چلونگر و دکتر محمود شاه مرادی و نیز «اهل بیت در آثار دانشمندان اندلس» است.
از آثار منتشر شده نیز ، بیش از یک سوم آنها در جشنواره‌های مختلف صاحب رتبه برتر شده‌اند و این مسأله نشان‌دهنده توجه ویژه اعضای پژوهشکده و شورای علمی در تولید آثار است که سعی می‌کنند آثاری متقن و علمی را تدوین و ارائه کنند.
ساختار این پژوهشکده بدین شکل است که شورای پژوهشی در جایگاه بازوری علمی بر روند انجام پژوهش نظارت و هر گروه علمی نیز یک شورای علمی دارد، از این رو، آثاری که قرار است چاپ شود یا موضوعات و مقالاتی که قرار است در نشست‌های علمی و کرسی‌های نقد و نظریه‌پردازی مطرح شود؛ ابتدا در شورای علمی گروه مطرح و بعد از تصویب در این شورا، در شورای پژوهشی پژوهشکده ارائه می‌شود.
در این شورا آثار و طرح‌ها بررسی و تأیید یا رد می‌شوند و اگر اثری برای چاپ ارسال شود و تأیید شورای پژوهشی را نداشته باشد، چاپ نخواهد شد.
اعضای شورای پژوهشی ترکیبی از اعضای حقیقی و حقوقی است. مدیران گروه‌ها به عنوان اشخاص حقوقی و برخی استادان مطرح در حوزه تاریخ اسلام و تشیع و اهل بیت(ع) عضو حقیقی شورا هستند.
اعضای حقیقی شورای پژوهشی و اعضای شورای علمی گروه‌ها شامل شخصیت‌هایی از مراکز مختلف عملی هستند.
رسا ـ چه کتاب‌هایی در این گروه‌های سه‌گانه منتشر کرده‌اید ؟
هرکدام از گروه‌ها آثار خوب و ارزشمندی را منتشر کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
آثار گروه سیره اهل بیت(ع)
یکی از آثاری که در گروه سیره اهل بیت(ع) تدوین شده، کتاب «بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)» است. این اثر از مهم‌ترین آثار این گروه است که مرجعی برای پژوهش‌های مختلف نیز شده است.
با توجه به اختلافی که در تاریخ ولادت و شهادت معصومان وجود دارد یکی از محققان این گروه اقوال مختلف را در این باره به شکل محققانه بررسی و با بررسی این شواهد و قرائن نظریه‌ای را که به واقع نزدیک‌تر بوده، مطرح کرده است.
کتاب «مناسبات اهل بیت(ع) و ایرانیان» یکی دیگر از کتاب‌های این گروه است که این کتاب در نوع خود بی‌نظیر است.
از نخستین سال‌های ورود اسلام به ایران ارتباط خوبی میان مردمان این زمین و اهل بیت(ع) برقرار شد، از این رو نویسنده در این اثر تلاش کرده تا عرض ارادت‌های مردمان ایران به معصومان(ع) را بیان کند؛ هرچند ورود اسلام به ایران از طریق اهلبیت(ع) نبوده است.
همچنین «مواجهه ائمه(ع) با ناهنجاری‌های اجتماعی» و «حیات حکمت و حکومت پیامبر(ص)» از آثار دیگر این گروه است.
کتاب دیگری که این گروه تدوین کرده، کتاب «سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهل سنت» است که در این کتاب، منابع، دیدگاه‌ها و مطالبی که دانشمندان اهل سنت درباره اهل بیت در کتاب‌های خویش آورده‌اند، جمع‌آوری شده است و این کتاب با استقبال و تشویق علما و مراجع تقلید نیز همراه بود و از نویسنده آن تقدیر به عمل آمده است.
آثار گروه تاریخ تشیع
آخرین اثری که در گروه تاریخ تشیع منتشر شده «دولت‌های شیعی در تاریخ» است.
کتاب «جانشینیان پیامبر در پرتو شرح نهج البلاغه ابن الحدید» یکی دیگر از این آثار این گروه است که نگارنده در این کتاب، تاریخ بعد از پیامبر(ص) را با تکیه بر شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید بررسی کرده است. ابن ابی الحدید از دانشمندان سنی معتزلی است، بنابراین تبیین دیدگاه‌های وی درباره جانشینی پیامبر مهم است و نویسنده در این اثر به بررسی این نظریه‌ها پرداخته است.
کتاب دیگر این گروه با عنوان «خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه‌های شیعه در عصر امامان» است که در مراکز علمی حوزوی، کتاب درسی معرفی شده و این کتاب به چاپ پنجم نیز رسیده است، کتاب‌های «معرفی و نقد منابع عاشورا»، «تاریخ تحول اندیشه امامیه» از دیگر آثار این گروه است.
آثاری که در گروه تاریخ تشیع تدوین شده در مراکز علمی مورد توجه وقاع شده و بسیاری از آنها صاحب رتبه‌های برتر شده‌اند.
آثار گروه فرهنگ و تمدن اسلامی
گروه فرهنگ و تمدن هم آثار متعددی به جامعه علمی عرضه کرده است. کتاب «دیوان نقابت» تدوین یکی از آثار این گروه است که نویسنده در این کتاب سیر تطور دیوان نقابت و شکل‌گیری و تغییر آن را بررسی شده است.دیوان نقابت در عصر عباسیان برای رسیدگی به امور و سرپرستی بنی‌هاشم، سادات و علویان تأسیس شده است.
«نهاد ولایت عهدی در دوران اموی تا عصر اول عباسیان» از دیگر کتاب‌های این گروه است، در ان زمان حکومت‌های مختلفی با جریان ولایت عهدی درگیر بودند و اکنون نیز در حکومت‌های پادشاهی عربی همچون عربستان این شکل وجود دارد.
جریان ولایت عهدی در دوران امویان و عباسیان حکومت‌ها را دست‌خوش تغییرات و تحولات زیادی کرده؛ بنابراین این موضوع در این کتاب بررسی شده است.
دیگر اثر جدید این گروه کتاب «تاریخ نگاری ابن طاووس» و «منبع‌شناسی لهوف» است که مراسم رونمایی آن تازه برگزار شده است. «فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراء النهر» یکی از دیگر از آثار این گروه است.
همچنین کتاب «رویدادهای تاریخ اسلام» دیگر اثر این گروه است که ترجمه «احداث التاریخ الاسلامی بترتیب السنین» ترماینی است که تاکنون از این مجموعه دو جلد منتشر شده و سه جلد آماده نشر است.
اصل این کتاب به زبان عربی با عنوان «احداث التاریخ الاسلامی بترتیب السنین» اثر عبدالسلام ترمانی سوری است. مؤلف در این کتاب وقایع و حوادث تاریخ اسلام را به ترتیب سال‌شمار بررسی و نگارنده در این کتاب سعی کرده است که اطلاعات جامع و کاملی را درباره حوادثی که نقل کرده، مطرح کند؛ هرچند تعصب عربی و غیر شیعی نویسنده در این کتاب نمایان است؛ اما در ترجمه آن سعی شده است که مطالب آن تعدیل و بر برخی از نوشته‌ها نقد زده شود.
«مذهب شیعه» و «بیزانس در جبهه فتوحات اسلامی» از دیگر آثار این است، که ترجمه آنها همراه با تعلیق و نقد مطالب آن است و در واقع اثر جدیدی درباره آن موضوع آفریده شده است.
همچنین یک جلد از کتاب «فرهنگنامه مؤلفان اسلامی» منتشر شده و دو جلد آن در حال آماده‌سازی برای چاپ است که تا پایان فصل پاییز منتشر می‌شود.
رسا ـ درباره دانشنامه «سیره اهل بیت(ع) توضیحات بیشتری بفرمایید.
پروژه دانشنامه اهل بیت یک طرح ملی است که از چند سال پیش در پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) مطرح شد و دغدغه بسیاری از دوستان بود؛ اما به طور رسمی از سه سال پیش فعالیت‌های پژوهشی این طرح آغاز شد و برای اینکه پژوهشگران در این فعالیت پژوهشی تمرکز داشته باشند، یک گروه مستقل در این پژوهشکده برای تدوین دانشنامه ایجاد شد.
رسا ـ آیا با وجود دانشنامه‌های مختلف همچون تاریخ اسلام و سیره نبوی در اینبازه، نگارش این دانشنامه موازی کاری با آثار دیگر نمی‌دانید؟
با دانشنامه‌های مختلف دیگر هم آشنا هستیم و ارتباط داریم؛ همچون دانشنامه فرهنگ و قرآن، دانشنامه حج و زیارت و دانشنامه‌هایی که پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه تدوین می‌کند و برخی از این دانشنامه‌ها را مشاهده و رصد کرده‌ایم، متأسفانه در بسیاری از آن دانشنامه‌ها موازی‌کاری دیده می‌شود، اما پژوهشکده تاریخ و سیره اهلبیت(ع) در حال تدوین و نگارش دانشنامه ای با رویکرد اهلبیت(ع) است، یعنی اینکه مداخل این دانشنامه اعم از کتاب‌ها، اماکن و شخصیت‌ها با رویکرد اهل بیت(ع) تدوین می‌شوند، بدین معنا که اطلاعاتی کلی درباره هر موضوع و رویکرد اهل بیت به آن توجه شده است؛ از این رو، این دانشنامه تخصصی اهل بیت(ع) است، یعنی مثلاً برای مفهوم زندیق که ممکن است یک مدخل در این دانشنامه باشد، یک کتاب مستقل نگارش شده است و به طور قطع نمی‌توانیم تمام متن این کتاب را در دانشنامه بیاوریم، از این رو بخشی از متن که مرتبط با اهل بیت است، همچون موضع‌گیری اهل بیت درباره زندقه، رویکرد و عملکرد این جریان و تقابل معصومان با این فرقه در این دانشنامه آورده می‌شود.
فعالیتی دیگری که برای جلوگیری از موازی‌کاری در این دانشنامه انجام شده، این است که اولا تلاش می‌شود نویسندگان تکراری نباشند، یعنی این مدخل را برای جای دیگر ننوشته باشند؛ همچنین نویسندگان مداخل را ملزم به ارائه طرح پژوهشی کرده‌ایم؛ یعنی اینکه نگارنده مطالبی را که می‌خواهد در مدخلی بیاورد باید ابتدا در قالب طرح پژوهشی مطرح کند و طرح آن در گروه دانشنامه بررسی می‌شود؛ و به طور طبیعی در طرح به پیشینه هم توجه می‌شود؛ از این رو در انجام این کار به طور طبیعی از موازی‌کاری و تداخل مداخل با یکدیگر جلوگیری می‌شود، همچنین مداخل مرتبط به نویسندگان اطاع داده می‌شود.
همانند اینکه مدخلی به نام حضرت فاطمه(س) و مدخل دیگری با عنوان فدک در این دانشنامه وجود دارد و به گونه طبیعی اگر این دو نویسنده با هم ارتباط نداشته و از مطالب هم بی‌خبر باشند، فردی که مدخل حضرت فاطمه(س) را می‌نویسد بیشتر مطالب او درباره فدک خواهد بود؛ همچنین نگارنده‌ای که درباره فدک مطلب می‌نویسد بخش عمده‌ای از متن آن درباره زندگی حضرت زهرا(س) خواهد بود و این مسأله سبب تداخل مطالب مداخل می‌شود؛ از این رو در گروه دانشنامه بدین مسأله توجه شده است و نگارندگان را به مداخل موازی ارجاع می‌دهد و با این کار از تکرار و موازی‌کاری جلوگیری می‌شود.
رسا ـ درباره آثار شخصی که نوشته‌اید، توضیحاتی بفرمایید.
کتاب «زندقه در سده های نخستین اسلامی» و «حیات حکمت و پیامبر»، مجموعه مقالاتی که در سال پیامبر اعظم گردآوری شده، از آثار اینجانب است.
آخرین اثر اینجانب نیز کتاب «اهل بیت در آثار دانشمندان اندلس» است که هر سه جلد کتاب را انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر کرده است.
همچنین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کتاب «زن از دیدگاه نبوی» اثر اینجانب را در سال پیامبر اعظم منتشر کرده است.
پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی مجموعه‌ای با عنوان «از نگاه پیامبر» را در 23 جلد به مناسبت سال‌های نبوت پیامبر در دستور کار خویش قرار داد و در این مجموعه موضوعات مختلف بررسی شده است که از من درخواست کردند که در موضوع زنان کتابی را نگارش کنم، این مجموعه شامل 23 کتابچه جیبی در موضوعات مختلف از دیدگاه نبوی است.
مجموعه مقالات همایش «ابن الرضا؛ سیره زمانه امام جواد(ع)» نیز به کوشش اینجانب منتشر شده است.
رسا ـ شاعران غیر شیعی و اهل سنت درباره اهل بیت سروده‌هایی دارند؛ نظر شما در این باره چیست؟
بسیاری از اهل سنت و حتی دانشمندان و بزرگان آنها توجه ویژه‌ای به اهل بیت(ع) داشته و آثاری هم در این زمینه تدوین کرده‌اند، برخی هم آثار مستقلی درباره ائمه دارند و بعضی هم در ضمن آثار خود به آن بزرگواران اشاره کرده‌اند که در این باره می‌توانید به کتاب «سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهل‌سنت» از آثار گروه سیره و تاریخ مراجعه کنید.
اما در میان شاعران باید گفت، شاعران فراوانی از اهل سنت درباره اهل بیت(ع) شعر سروده‌اند که به برخی از آنها در کتاب اشاره شده است و ما نیز در کتاب «اهل بیت(ع) در آثار دانشمندان اندلس» به برخی از آنها که در آن منطقه بوده اند اشاره کرده‌ایم.
توجه به شعر در مدح اهل بیت در میان دانشمندان اندلس اسپانیا بسیار وجود دارد. اندلس از نظر وضعیت سیاسی و مذهبی ضد شیعه و اهل بیت بوده است؛ زیرا حاکمیت سیاسی اندلس زیر نظر حکومت امویان بود و زمانی که حکومت آنها در شام از بین رفت و حکومت عباسیان جایگزین این حکومت شد، فردی از بازماندگان امویان به نام عبدالرحمان بن معاویه بن هشام بن عبدالملک به سمت غرب و شمال آفریقا فرار می‌کند به اندلس یا همان اسپانیا می‌رود و حکومتی بزرگی در این منطقه تشکیل می‌دهد و امویان نیز از منطقه شام به اندلس مهاجرت می‌کنند و این حکومت تا نیمه اول قرن پنجم ادامه پیدا می‌کند؛ از این رو آنها از نظر سیاسی، نژادی و قبیله‌ای، ضد شیعه و علویان بودند.
از نظر مذهبی نیز مذهب مالکی در آنجا مستقر می‌شود که در اثر پیوند با حاکمیت اموی عرصه را بر دیگر مذاهب تنگ می‌کند.
حتی در آن حکومت اجازه نشر و ورود دیگر مذاهب اهل سنت را به اندلس نمی‌دادند، چه برسد به اینکه مذهب شیعه در آن منطقه اجازه نشر و ترویج یابد؛ حتی در تاریخ آمده است که «در اندلس اگر فردی معتزلی مذهب به اندلس سفر می‌کرد او را از این منطقه بیرون می‌راندند، اما اگر آنها به فردی شیعه دست پیدا می‌کردند چه بسا او را می‌کشتند.»
از این رو عرصه‌ای برای رشد و نمو فرهنگ شیعه و اهل بیت در میان مردمان اندلس وجود نداشت؛ اما بعد از اینکه حکومت امویان در این منطقه از بین رفت؛ آثار و کتاب‌های بسیاری در مدح اهل بیت نوشته می‌شود و شاعران این منطقه اشعار بسیاری در مدح اهل بیت(ع) و خاندان پیامبر(ص) سروده‌اند که در نوع خویش عجیب و بی‌نظیر است.
حتی آثار و کتاب‌های برخی افراد در این منطقه به گونه ای است که نشان دهنده تشیع نویسنده است، مانند کتاب «درر السمط فی خبر السبط» اثر محمد بن عبدالله بن ابی بکر قضاعی، معروف به ابن ابار بلنسی (۶۵۸ق) که بخش مهمی از این کتاب درباره امام حسین(ع) و حوادث کربلا بوده و نثر این کتاب، پیچیده، مسجع و دارای آرایه‌های ادبی است و این نویسنده در این کتاب نیز مطالب ضد اموی بسیاری را نگاشته است؛ برای مثال، ابن انبار در بخش آغازین از کتاب چنین آورده است:
«از اخبار پیامبر برای شما بگوییم که آل ابوسیفان چه بلاهایی بر سر پیامبر(ص) و خاندان وی آوردند؛ هند جگر حمزه را درآورد و... » و بعد سیره نبوی و امام علی و امام حسن را بیان می‌کنند و و در ادامه به شرح زندگی امام حسین و جریان کربلا می‌پردازد.
همین فرد کتاب دیگر را با عنوان «معدن اللجین فی مراثی الحسین(ع)» نگاشته است که اثری از این کتاب در بازار وجود ندارد؛ هرچند شاید نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌ها موجود باشد.
شاعران غیر شیعی دیگری نیز وجود دارند که اشعاری درباره اهلبیت(ع) سروده‌اند؛ که در نوع خودش بی نظیر هستند.
رسا ـ سپاس از اینکه وقت ارزشمند خود را در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید.
موفق باشید./۹۹۸/گ۴۰۳/ش
خبرنگاران: میثم صدیقیان و دکتر ابوالقاسم عاشوری