شهید صدر به مثابه مکتبی است که از زمان خودش جلوتر بود

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام‌والمسلمین خسروپناه در نشست «مبانی، رویکردها و نوآوری‎های کلامی شهید صدر» که به همت پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و با همکاری بنیاد امامت و موسسه معنا برگزار شد، گفت: شهید صدر یک شخص نیست؛ یک مکتب فکری است که نوآوری‎ها و نظریه‎پردازی‎های فراوانی داشته و انصافاً شخصیتی بود که از زمان خودش جلوتر بود.

وی در تبیین این بحث در ابتدا خلاصه‎ای از کتاب «پژوهشی درباره ولایت» را مورد اشاره قرار داد و به تحلیل روش‎شناسی شهید صدر در این کتاب پرداخت.

تشیع یک اصل بود، نه یک پدیده عارضی

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: شهید صدر در کتاب «پژوهشی درباره ولایت» به چند نکته کلیدی اشاره دارد. یکی اینکه تشیع را نباید یک پدیدۀ ناگهانی شکل‎گرفته در طول تاریخ دانست. تشیع یک امر اتفاقی نیست که از طریق عبدالله‌بن‌سبا و فعالیت‎های حزبی او یا به هر دلیل به‌صورت تصادف و رَندوم ایجاد شده باشد. تشیع یک اصل بود، نه یک پدیدۀ عارضی در جامعۀ اسلامی.

وی افزود: اینکه شیعیان به‌لحاظ تعداد و جمعیت کمترند، این اندک‌بودن نسبیِ افراد دلیل بر این نیست که بگوییم استثناست و اصل نیست. تشیع یک واقعیت استثنائی نیست؛ یک اصل است و زمینه‎هایش از زمان نبی مکرم اسلام پدید آمد.

توضیح شهید صدر درباره خلط میان اصطلاح و شکل‎گیری محتوا

حجت‌الاسلام خسروپناه تأکید کرد: شهید صدر به این نکته اشاره می‎کند که اصطلاح شیعه و تشیع کِی به‌وجود آمد و نباید این را با محتوای تشیع خلط کرد. برخی مواقع اصطلاح بعداً شکل می‎گیرد.

تبیین تشیع به‌مثابۀ رهاورد طبیعی اسلام

وی تصریح کرد: شهید صدر تحلیل زیبایی را بیان می‎کند که تشیع رهاورد طبیعی اسلام است. رسول الله جامعه جاهلی را به جامعه اسلامی دعوت کرد. این رهاورد بزرگی بود و بعد از وفات پیامبر نیز باید استمرار پیدا می‌کرد.

استاد حوزه علمیه افزود: تمام ریشه‎ها و زمینه‎ها و بسترهای جاهلیت باید از بین برود و این زمان می‎برد. نبی اسلام چند راهکار پیش رو داشت. یک راهکار این بود که سکوت کند و به همان هدایت و راهبری خودش بسنده کند. این کاملاً غلط بود؛ چون علائم فراوان عدم بلوغ امت مشاهده می‎شد. آن‎قدر عدم بلوغ آشکار است که خلیفه اول تصمیم می‎گیرد به نص خودش خلیفه دوم را تعیین کند. چطور خلیفه اول این را متوجه می‎شود اما نبی مکرم اسلام باید سکوت کند؟ اقدامات نبی اکرم نشان می‎دهد فرض اول، فرض غلطی است و سکوت نکرده. پس حتماً باید یک موضع ایجابی داشته باشد. این هم دو راه دارد. یک راه در قالب نظام شورایی است. اگر این بود، باید پیامبر امت را برای نظام شورایی آماده کند و جزئیات قانونی و مفاهیم فکری و مبانی نظری و قوانین اجرایی شورا را برای اداره جامعه بیان کند. اما اینها را مشاهده نمی‎کنیم.

حجت‌الاسلام خسروپناه افزود: اتکای امت به پیامبر هم در عرصه تعلیم است، هم تربیت و هم فرمانده نظامی و هم دولتمرد و حاکمی که اداره جامعه را به عهده دارد. اینها نشان می‎دهد پیامبر در قالب نظام شورایی موضع ایجابی نداشته است.

وی گفت: در نتیجه می‎ماند یک فرض و آنکه پیامبر موضع ایجابی در مورد تعیین مصداق امام داشته باشد. آن هم تعیین امیرالؤمنین علی‌بن‌ابیطالب(ع). تشیع به این شکل تحقق پیدا کرد.

برهان سبر و تقسیم

استاد حوزه علمیه با ذکر این مقدمه به بررسی روش‎شناسی شهید صدر در این بحث پرداخت. او گفت: شهید صدر این بحث را مستند به حوادث تاریخی، با برهان سبر و تقسیم و به‌صورت تحلیلی ارائه می‎کند. روش ایشان در کتاب «پژوهشی درباره ولایت»، یک روش برهانی‌تاریخی است؛ برهان سبر و تقسیم است. شهید صدر بدون اینکه آسیبی به بحث تقریب بزند و بخواهد تعابیر تندی نسبت به اهل‌سنت داشته باشد، این را بیان می‎کند.

برخورداری از وجدان رها، شرط پذیرش توحید

وی تأکید کرد: شهید صدر در آثار دیگرشان مثلاً کتاب مقدمه اعتقادی الفتاوی‌الواضحه که با عنوان «اعتقاد ما» ترجمه شده، این بحث را مقدمتاً باز می‎کند و می‎گوید اگر انسان‎ها با وجدان آزاد و رها بودند، ساده‎ترین استدلال برای ایمان آوردنشان به خالق کافی بود. (أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْ‏ءٍ أَمْ هُمُ الْخالِقُون‏) (طور: 3) اما این اندیشه مدرن مانع از وجدان آزاد و بی‎آلایش شده است.

حجت‌الاسلام خسروپناه افزود: در زمان ما دیگر جاهل قاصر وجود ندارد. اگر جاهلی هم هست، با وجود این امکانات، جاهل مقصر است. بعد که در این دو دهه اخیر توفیق داشتم گفت‎و‎گوهای مختلفی با رهبران و ادیان داشتم، دیدم جاهل قاصر هم کم نیست. آن‎قدر رسانه مقابل شبهه‎پراکنی می‎کند که خیلی سخت است واقعاً انسان وجدان آزاد و رها داشته باشد.

*روش استقراء

استاد حوزه علمیه گفت: شهید صدر در استدلالی که برای اثبات وجود خدا آورده، از همان اسس المنطقیة یعنی روش استقرا استفاده کرده؛ از روش استقرایی توالدی نه روش اگوست کنت یا پوزیستویسم منطقی یا پساپوزیتویسم پوپر و…. یک روش استقرایی مبتنی بر توالد موضوعی و ذاتی است. یک روشی است که در بحث‎های اعتقادی به آن پرداخته. پدیده‎های هماهنگ را به عنوان دلیل ذکر می‎کند. برای بحث امامت ندیدم از این روش استفاده کند اما به نظر می‎رسد امکان استفاده هست.

روش ساختارگرایی جامعه‎شناختی

وی ادامه داد: یک روش دیگری شهید صدر در بحث حول المهدی دارد. تحلیل عقلایی می‎کند که آیا ممکن است کسی عمر زیادی داشته باشد؟ اصلاً چرا باید عمر زیادی داشته باشد و چرا ظهور نمی‎کند؟ از یک روش ساختارگرایی جامعه‎شناختی استفاده کرده. ساختارهای جامعه اسلام را تحلیل می‎کند. ما نگاه فردی داریم و می‎گوییم افراد آماده نیستند. شهید صدر یک بحث ساختاری و اجتماعی دارد.

لزوم تحلیل روش‎های شهید صدر بر پایه مبانی فلسفی او

استاد حوزه علمیه افزود: ما وقتی روش ساختاری می‎گوییم، ساختارگرایی دورکیم به ذهن نیاید. آن مبانی خودش را دارد. روش استقرایی شهید صدر هم با بقیه فرق دارد و مبانی خودش را دارد.

روش کل‎گرایانه

وی همچنین به روش کل‎گرایانه به عنوان یکی دیگر از روش‎های شهید صدر پرداخت و گفت: آخرین مطلب، رویکرد کل‎گرایانه‎ای است که در بحث امامت دارد و می‎گوید باید امامان را یک کل به هم پیوسته ببینیم. این در مقابل رویکرد جزءگرایانه به امامان است. شبیه بحث‎های مقام معظم رهبری در انسان 250 ساله است. خیلی هم زیباست.

حجت‌الاسلام خسروپناه اظهار داشت: شهید صدر امامان را در سه مرحله تصویر کرده. مرحله مصون‎سازی در برابر کج‎روی که از امیرالمؤمنین شروع شد تا امام سجاد. مرحله دوم، مرحله تشکیل یک جریان ایجابی است. بحث‎های مذهب جعفری از امام باقر(ع) شروع شد. در ادامه مرحله اول، تشیع عمیق‎تر و تفصیلی‎تر می‎شود. در مرحله سوم، مرحله گسترش و آمادگی برای به دست گرفتن حکومت است که از زمان امام کاظم به بعد است./822/د۱۰۱/ف