تدوین ۶۵ کتاب درسی جدید / معیار‌های تعیین موضوع برای تدوین کتب

اشاره: رهبر معظم انقلاب در دیدار با طلاب در پی سفر به قم، نکات مهمی در زمینه حوزه علمیه از جمله تحول را مطرح می کنند که امروزه نیز از مطالبات اساسی طلاب به شمار می رود.

تدوین کتب جدید آموزشی یا اصلاح کتب آموزشی موجود، دارای نقشی اساسی در تحول در حوزه علمیه است بنابراین  خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، در گفت‌وگویی تفصیلی با حجت الاسلام والمسلمین سیدحمید جزایری مدیر دفتر تدوین متون درسی حوزه های علمیه به بررسی فعالیت های این دفتر در راستای تحول در حوزه علمیه پرداخته است.

حجت الاسلام والمسلمین جزایری تدوین 65 جلد کتاب آموزشی جدید همچنین 30 جلد کتاب آموزشی در حال تدوین را از مهم ترین فعالیت های دفتر تدوین متون درسی حوزه های علمیه می داند.

مشروح این گفت‌وگو بدین شرح است:

رسا ـ یکی از ارکان مهم تحول از نگاه رهبر معظم انقلاب، تدوین نظام آموزشی و کتب است بنابراین دفتر تدوین متون در حیطه اصلاح کتب آموزشی چه فعالیت هایی داشته است و چه برنامه هایی برای آینده دارد؟

بدون تردید علاوه بر اصل نظام مقدس جمهوری اسلامی و حضرت امام(ره) که بنیانگذار نظام بودند و دارای شخصیتی مجهول و ناشناخته است که شاید آیندگان بهتر زوایای شخصیتی ایشان را بشناسند، یکی از نعم الهی مقام معظم رهبری است که به خوبی سکان داری انقلاب را انجام می دهند و به ویژه در مسائل علمی پژوهشی، حوزوی ورود بسیار ارزشمند دقیق و جامعی دارند؛ بحث های سیاسی، انقلابی و جهات دیگر محل بحث ما نیست بلکه محل بحث ما ورود ایشان به مسائل علمی و حوزوی است.

البته انگیزه ایشان بر این است که از نظر اجرایی و اداری ورود مستقیم به مسائل حوزه علمیه نداشته باشند اما در زمینه ارشادات و روشن کردن برخی افق ها در بحث حوزوی از زمان های گذشته شاید بیست یا سی سال قبل در مناسبت های مختلف اعم از دیدار با مدیران ارشد حوزه و حتی گاهی دیدارهای عمومی، نکاتی را مطرح کرده اند.

یک مطلب بحث تعمیق حوزویان است که به نظر ایشان کار حوزه باید کاری دقیق علمی باشد و به این مطلب نیز تأکید دارند و بنده نیز با توجه، این نکته را به عنوان نکته نخست بیان کردم زیرا گاهی اوقات برخی افراد ناآگاه یا مغرض می خواهند تلقی خود را این گونه به جامعه انتقال دهند که تحولات مورد نظر رهبری تحولات شکلی صوری است در حالی که این گونه نیست و ایشان بیش از هر چیزی روی مسأله عمق، علمیت و دقت علمی تأکید دارند.

به هر حال رویه قدیم حوزه علمیه نیز تعمیق بوده است که این نکته از امتیازات حوزه علمیه به شمار می رود و در بیانات رهبری مورد توجه و یک اصل حاکم است.

نکته دوم، توجه رهبر معظم انقلاب به بحث پاسخ گویی حوزه به دغدغه های امروز جامعه بشری است و این که حوزه نمی تواند صرفا در میان کتاب ها محصور شود یا در فضای چند دهه قبل باشد بلکه حوزه باید بتواند، به روز نیازهای علمی آحاد مردم و حکومت اسلامی را پاسخ دهد.

نکته سوم، حوزه باید برای آینده نیز فکر، تصمیم و برنامه داشته باشد و این گونه نیست که ما صبر کنیم تا شرایط ایجاد شوند و بعد ما خود را با آن شرایط تطبیق دهیم.

بنابراین در فرمایشات رهبر معظم انقلاب سه محور، تعمیق، به روز بودن و پیش بینی آینده و به نوعی حتی آینده سازی سه اصل است که اگر این سه رکن اصلی مورد نظر بود به صورت طبیعی باید ابزار کار متناسب با این سه مورد تغییر کند و اصلاح شود و ما نمی توانیم با ابزار پانصد، صد سال و حتی پنجاه سال قبل این سه ضلع را با هم ادامه دهیم.

در تکنولوژی های آموزشی، متون آموزشی، نحوه تدریس، نحوه جذب طلاب و نحوه فرآیند آموزشی یعنی هر گونه تغییر و حرکتی باید با لحاظ این سه اصل حاکم انجام شود.

البته در این جا یک نکته ای است که باید تغییرات را برای ما جهت دهی کند که آن هم کم بودن فرصت است زیرا به دلیل تحولات جامعه، ما با فرصت زیادی مواجه نیستیم بنابراین در فرآیند آموزشی از جمله متون آموزشی باید این اندک فرصت را لحاظ کرد.

همچنین جامعیت، امروز طلبه ما، محقق ما و فاضل ما با مسائل مختلفی مواجه است بنابراین طلبه باید در عین تخصص داشتن از جامعیت نسبی نیز برخوردار باشد؛ این قدر فروعات و ابواب فقهی اجتماعی و ابواب دیگر فراوان است که دیگر مجال این که یک نفر در همه این گسترده ها ورود کند نیست.

خلاصه عرض بنده این است که ما سه اصل حاکم در فرمایشات رهبر معظم انقلاب داریم و در کنار آن چند معیار و شاخص جود دارد که عبارت است از کمی فرصت و لزوم تسریع در اقدمات، کوتاه کردن فرآیند آموزشی با حفظ تعمیق، تخصصی شدن و جامعیت نسبی که جمع این امور کار دشواری است.

این مقدمه نسبتا طولانی گفته شد تا بحث اصلاحات در متون مقداری روشن باشد؛ چند سال اخیر در متون آموزشی یک گام به جلو برداشته شد، البته نمی گوییم به نقطه مطلوب رسید اما یک گام به جلو برداشته و 65 متن آموزشی در عرض پنج سال تولید شد یعنی تقریبا هر ماه یک متن، که رقم قابل قبولی است و حدود سی متن در حال تولید و بازسازی است که این هم خودش می تواند یک تکمله خوبی باشد.

متون تولید شده چند دسته هستند، برخی از این متون آموزشی در واقع همان تصحیح و بازسازی متون قبلی با رعایت همان اصول و معیارها و به عنوان یک دوره گذار است، که طبیعتا برای دوره گذار لازم بود.

برخی از متون اساسا تولید جدید و مسبوق به سابقه نبوده است یا اگر هم بوده متن آموزشی روشن و شفافی نداشته است به عنوان مثال منطق کاربردی، صرف کاربردی و تفسیر قرآن به نحو آموزشی یا اخلاق که مبانی اخلاق که نکات علمی در مورد اخلاق در قالب تولید کتاب آورده شده، از کارهایی است که تقریبا در قالب آموزشی، مسبوق به سابقه نبوده است.

از سیاست های اعمال شده در غنی سازی متون آموزشی توجه جدی به آیات و روایات بود که در فرمایشات رهبر معظم انقلاب هم مکرر این مسأله مورد توجه قرار گرفته است، و اکنون مفتخر هستیم در متونی که تاکنون تولید شده هزاران  آیه و روایت بیان شده است و معمولا هم سعی شده انتخاب آیات و روایات هوشمندانه و متناسب با معنایی باشد که برای طلبه در سطح کلاس قابل فهم است بنابراین ناخودآگاه دانش پژوه ما با خواندن این 65 جلد کتاب درسی عملا با گنجینه ای از آیات و روایات آشنا می شود.

نکته دیگری که در متون مراعات شده است بحث پژوهشی و ارائه پژوهش های مناسب و واداشتن دانش پژوه به تحقیق است که او را از روحیه تقلید، زودباوری و ساده انگاری خارج کند و برای تعمیق و تحلیل بسیار مفید است به گونه ای که از اولین درس کتاب آموزشی صرف ما با پژوهش مواجه هستیم تا باقی کتاب ها که خودش نا خودآگاه باعث می شود روحیه تحقیق و تعمیق در طلاب ما بارور شود.

کاهش یا حذف مباحثی که کاربردی نیست و از نظر فنی حذف آنها از متن آموزشی اخلالی به فرآیند آموزش نمی زند همچنین از اقدمات صورت گرفته است در جهت این که متون آموزشی در زمان کمتری قابل ارائه باشد و بحث مدیریت زمان و سرعت دهی به فرآیند آموزشی از فعالیت های صورت گرفته است.

اقدامی هم که الان مدتی است آغاز شده در واقع تبدیل متون آموزشی با استفاده از تکنولوژی های آموزشی به متون آموزشی فعال است که طلبه ما با استفاده از این بخش هم سرعت آموزش را به شدت افزایش می دهد و هم با آن دقایق متون بیشتر آشنا می شود.

علاقه مندان می توانند به سایت دفتر تدوین متون درسی حوزه های علمیه به نشانی http://tmd.ismc.ir/  مراجعه کنند که هم با متون و هم با برخی از این نکات تکنولوژی آموزشی که در متون اعمال شده است آشنا شوند.

رسا ـ رهبر معظم انقلاب فرمودند حوزه باید از حافظه محوری فاصله گیرد؛ در تدوین متون برای این که از حافظه محوری فاصله گیرند چه تدابیری اندیشیده شده است؟

این که ما بگوییم حذف حافظه، تعبیر درستی نیست و کسی نیز نمی گوید بلکه تقویت حافظه می تواند در جای خودش نکته مثبتی باشد اما آنهایی که حافظه محوری را منفی می دانند به این معنی است که شخص صرفا به دلیل داشتن حافظه قوی بدون این که به عمق بحث پی برد از حافظه خودش استفاده کند که چنین کاری برای اجتهاد شایسته نیست.

برای اجتهاد، تقویت استعداد دانش پژوه و توانایی بهره مندی درست از منابع استنباط اهمیت دارد بنابراین بخش پژوهش ها بدون استثنا در سرتاسر متون تولید شده وجود دارد که هدف اصلی آن همین است که طلبه و دانش پژوه گمان نکند دانش صرفا حفظ چند اصطلاح و قاعده است بلکه زمانی با پرسش جدید تحت عنوان پژوهش مواجه می شود تلاش می کند با مراجعه به منابع و فکر خودش پاسخ آن را در یابد.

در نوع پژوهش ها تلاش شده است به گونه ای باشد که اساسا حافظه در پاسخ آنها کارآیی نداشته باشد بلکه مراجعه به منابع مختلف و به کارگیری قوه تفکر در آن ضروری باشد یعنی شخص ولو حافظه قوی هم داشته باشد ناچار است به منابع مورد بحث مراجعه کند و در مرحله دوم، آن منابع و گذاره های پاسخ را با هم مهندسی کند یعنی چیزی که دانش پژوه را هنرمند می کند، توان مهندسی آن داده های اطلاعاتی در دانش است که به حافظه گره نمی خورد که البته نیازمند تجربه تکرار آزمون و خطا است و در پژوهش ها به صورت خاص به این موارد پرداخته شده است.

تمرین های حفظی بسیار کم شده است البته حذف نشده به دلیل این که تقویت حافظه هم تا جایی ضروری است اما عمده تمرین ها و جهت گیری در کتاب های آموزشی تولید شده این است که قدرت فکر طلبه و تحلیل دانش پژوه را تقویت کند البته برخی از عناصر اصلی را که دانش پژوه باید حفظ باشد، مورد پرسش قرار می گیرند.

در متن آموزشی هم تلاش شده مستقیم یا غیر مستقیم در مقام اسطیاد قاعده برآییم که خود همین مهندسی اسطیاد قاعده، با تکرار شدن، آرام ارام در دانش پژوه توانایی اسطیاد قاعده به وجود می آورد، بنابراین استعداد محوری و تفکر مداری بیشتر می شود و اساسا تعمیق بدون تفکر محوری و بهره مندی از استعداد و توانایی های استنباطی به دست نمی آید یعنی حافظه محوری نوعا هیچ گاه مواجهه با تعمیق نیست.

رسا ـ در تدوین متون جدید چه روش ها و معیارهایی استفاده می شود و سازوکار انتخاب موضوع، استاد مؤلف، فرآیند ارزیابی و موارد چگونه چیست؟

این معیارها متفاوت است، که یک سری ضوابط عام وجود دارد و یک سری ضوابط خاص برای هر علم یا سطح؛ برخی معیارهای عام این است تألیف باید به صورت تیمی و گروهی باشد و از تألیف فرد محور به سمت تألیف جمعی رفته ایم و باید مؤلفان از افراد دارای تسلط قابل قبول در علم مورد نظر، تجربه و سابقه تدریس همچنین اهل قلم باشند تا با واقعیت ها و انتقال مطالب آشنا باشند و بتوانند مطالب را به درستی انتقال دهند.

در کنار این تیم مؤلف، گروه علمی قرار دارد که جمعی از نخبگان هر علم که در انتخاب مؤلف و نظارت بر تألیف ورود مستقیم دارند.

همچنین استفاده از ارزیابان خارج از دفتر تدوین مورد توجه است که پس از آن کتاب تألیف شده به صورت آزمایشی ارائه شده و در مرحله پایانی به تدریج به عنوان متن درسی اعلام می شود.

تلاش در بازخوردگیری، برگزاری برخی نشست های نقد کتاب با حضور اساتید و ناقدان جدی، مجموعه ای از ضوابط معیارها و اقدمات است.

البته به صورت طبیعی به عنوان مثال در کتاب صرف و نحو پایه اول، یا صرف و نحو پایه سوم یک سری اختصاصاتی برای هر کدام وجود دارد که بر حسب مورد اعمال می شود، اما چارچوب کلان مواردی بود که بیان شد.

رسا ـ یکی از مسائل مهم تحول در حوزه علمیه پیشرفت در عرصه تولیدات علمی و مراکز تخصصی است کارنامه حوزه علمیه را در این محور چگونه ارزیابی می کنید؟

زمانی گفته شود آیا وضع موجود مطلوب است، گفته می شود خیر زیرا با نقطه مطلوب فاصله طولانی داریم و زمانی گفته شود آیا حوزه علمیه نسبت به گذشته تغییر، اصلاح و رشد داشته است، پاسخ بله است.

امروزه در رشته های تخصصی و گرایش های تخصصی هم اساتیدی تربیت شده اند که پنجاه سال پیش نبود و هم دانش پژوهان و فضلایی وجود دارد که در قدیم چنین وزنه هایی نداشته ایم یعنی نسبت به گذشته رشد خوب است و نسبت به مطلوب فاصله زیادی است.

البته بحث های تخصصی و رشته های تخصصی حوزه یک دست نیست در برخی رشته ها مانند فقه و اصول و علوم قرآن و حدیث ظرفیت های بالفعل و بالقوه بسیار بالا است اما در برخی رشته ها ظرفیت های ما به صورت طبیعی آن مقدار بالا نیست به عبارت دیگر رشد مجموعه های تخصصی رشد متوازنی نیست، به عنوان مثال در جامعه شناسی، روانشناسی یا اقتصاد با آن سبقه فقهی حوزوی که داریم رشد متوازن نیست و کاستی ها بیشتر است.

البته برخی رشته ها و گرایش ها هم نوپدید است که در جای خودش می تواند برای آینده سنگ بنای خوبی باشد همانند بحث فقه سیاسی، فقه روابط بین الملل، فقه خانواده و مسائل فقه و بهداشت از قبیل رشته های تخصصی است که ما در نقطه آغاز و شروع هستیم.

در یک جمله ما برای تحلیل یک واقعه باید همه جانبه نگاه کنیم و نمی توانیم یک جمله بگوییم بله یا خیر، از سوی دیگر بسیاری از رشته ها نوپدید هستند تا به صورت کامل شکل گیرند و محتوای آموزشی آنها تولید شود، فاصله داریم و به صورت طبیعی در این موارد ادبیات جدی نداریم که نیازمند تکمیل و رشد هستند.

در برخی رشته ها نیز با ادبیات علمی هزار ساله مواجه هستیم در نتیجه به صورت طبیعی در این رشته ها فعالیت آسان تر است اما در هر دوی این موارد تا نقطه مطلوب فاصله زیاد است./1324/گ402/ف