بررسی نگاه فقه به موضوع تبلیغ/ به مباحث علمی تبلیغ پرداخته نشده است

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، دومین نشست از سلسله نشست های انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه علمیه با عنوان «نسبت سنجی ارتباطات با تبلیغ» در مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی با حضور اعضاء هیأت مدیره انجمن و اساتید این مؤسسه برگزار شد.

حجت الاسلام حجت الله بیات مدیر مؤسسه موضوع شناسی فقهی بیان داشت: از آنجا که به شدت نیازمند هستیم تعامل بین فقه و تخصص ها اتفاق بیفتد، متخصصین در مؤسسه حضور پیدا می کنند و شکل گیری چنین جلسه ای نیز در همین راستا است.

وی در ادامه تصریح کرد: نسبت موضوعات و بهره گیری از تخصص ها جدی گرفته شده است به گونه ای که خروجی های پژوهشی این مرکز فقط به اِفتا مرتبط نیست بلکه با دستگاه های اجرایی مانند قوه قضائیه و دولت و حتی دستگاه های پژوهشی مانند فرهنگستان علوم پزشکی همکاری هایی داریم تا موضوعات شناخته شود.

تبلیغ می تواند یک موضوع فقهی باشد

حجت الاسلام بیات با اشاره به حضور نمایندگان مراجع تقلید در کارگروه های این مؤسسه حضور به هدف بررسی موضوعات در خصوص موارد افتا، تقنین و شناخت موضوعات، از تدوین کتابی درسی برای موضوع شناسی خبرداد و افزود: بیش از 100 موضوع از شرح لمعه استخراج شده و درسنامه موضوع شناسی نوشته شده است تا به عنوان درسی اختیاری به طلاب معرفی می شود.

وی بررسی پرسش: «آیا می توان تبلیغ را به عنوان یک موضوع فقهی در نظر گرفت؟» را به عنوان محور جلسه جاری معرفی کرد و اظهار داشت: با توجه به گسترده تبلیغ و اهمیت آن که وظیفه همه انبیاء بوده است، شاید بتوان آن را یک موضوع فقهی دانست اما ضروری است که بررسی لازم صورت گیرد. لازم است گفتمانی در خصوص نگاه به موضوعیت فقهی تبلیغ شکل بگیرد و سپس می توان عناوینی برای پایان‌نامه ها و پژوهشی برای متولیان امر تبلیغ تعریف کرد تا «تبلیغ» را از مظلومیت و مهجوریت نجات دهیم زیرا از لحاظ علمی به آن پرداخته نشده است. این سؤال باید پاسخ داده شود که آیا تبلیغ موضوع حکم فقهی قرار می گیرد یا خیر؟

حجت الاسلام بیات ادامه داد: در مقام موضوع شناسی به دنبال اعلام حکم نیستیم بلکه می خواهیم بدانیم «تبلیغ» و «مبلغ» دقیقا چیست؛ انذار، تبشیر، تواصی، داعی تعابیری است که در متونی و نصوص دینی به کار رفته است که لازم است بررسی شود در یک دایره واژگانی این مسائل چه جایگاهی در تبلیغ دارند و نسبت آن ها با یکدیگر چیست؟ احساس می شود ماهیت و چیستی تبلیغ و مؤلفه های آن مانند وجوب تبلیغ نیست. با توجه به اینکه تمام حیثیت و رسالت انبیا تبلیغ بوده است باید روشن شود بلاغ دقیقا چیست.

عناصر تبلیغ در زمانه فعلی به سادگی گذشته نیست

وی با اشاره به تحولات ارتباطی امر تبلیغ در زمانه امروز اظهار داشت: سؤال پیش می آید در دوران امروز تبلیغ به همان معنای تبلیغ در زمان های گذشته است؟ در گذشته فردی در یک مجلسی که از دین سخن می گفت تبلیغ اتفاق می افتاد اما امروز جایگاه ابزارهای رسانه ای و تولیدکنندگان محتوا نیز باید مشخص شود؛ عناصر تبلیغ در شرایط امروز به سادگی گذشته نیست زیرا همه عناصر در موفقیت تبلیغ و عدم موفقیت آن تأثیر دارند. در شرایط امروز اگر نور، تصویر یا صدا به خوبی در یک فیلم اجرا نشوند تبلیغ نارسا می شود.

عضو هیأت مدیره انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه های علمیه تبلیغ های صورت گرفته در دوران امروز در سه دسته تبلیغ سنتی، تبلیغ مدرن و تلفیقی از این دو تقسیم کرد و ادامه داد: تبلیغ موضوع شناسی نشده است تا مشخص شود که حکم آن اخلاقی، سیاسی یا فقهی است؛ بحث های پراکنده ای در این خصوص صورت گرفته است اما دغدغه من این است که تبلیغ در برخی مباحث بدون شک موضوع حکم فقهی است؛ آیت الله اعرافی در مباحث خودش دغدغه هایی در خصوص فقه تبلیغ داشته است و در کتاب خود آورده است: «فهمیدن نظر شارع فقط با یک پژوهش و روش فقهی، ممکن و قابل قبول است» یعنی احتیاج به استنباط دارد.

حجت الاسلام بیات نیز با جمع بندی مباحث گفت: تعریف ما از فقه نیز در موضوع شناسی تبلیغ نیز مؤثر است. پیشنهاد می شود سؤالاتی مطرح شود که دقیقا ناظر به بایدها و نبایدهای امر تبلیغ بوده و احتیاج به پاسخ فقهی داشته باشد؛ اگر تبلیغ یک مفهوم فراگیری باشد که شامل موارد فراوانی بشود، باید ویژگی هایش را بفهمیم. به نظر می رسد، انذار شیوه را می گوید و تبشیر ناظر به محتوا است اما با بررسی بیشتر می توان به نتایج خوبی رسید.

مواجهه تبلیغ با رسانه موضوع آن را عوض می کند

کمال اکبری رئیس انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه های علمیه در ادامه بیان داشت: احتیاج داریم که موضوعیت تبلیغ بررسی شود و این نشست در ادامه بررسی نسبت ارتباطات و تبلیغ برگزار شده است.

وی افزود: انجمن ارتباطات 100 عضو پیوسته و 400 عضو وابسته داشته و سه محور کلان را در دستور کار دارد: تبلیغ مرسوم و سنتی، تبلیغ رسانه ای، تبلیغ بین الملل. وقتی تبلیغ با رسانه مواجه می شود موضوع آن عوض می شود و دنیایی از مسائل را برای ما به وجود می آورد.

«تبلیغ» از لحاظ علمی مشخص نشده است

در ادامه نشست حجت الاسلام واعظ موسوی با اشاره به حادثه تروریستی کرمان آن را از هر دیدی محکوم دانست و اظهار داشت: این حادثه برکاتی خواهد داشت اما فریاد مظلومیت مردم ایران و مردم غزه را به گوش جهان بیشتر می رساند و برای بازماندگان و عزاداران این حادثه تروریستی از درگاه خداوند طلب صبر و پاداش می کنیم.

وی  با اشاره به بحث های صورت گرفته در قرآن و روایات در خصوص موضوع تبلیغ، بیان داشت: در هر همایش مرتبط آیه «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ» مطرح می شود و حول آن بحث می شود؛ وظیفه انبیا این بوده که راه هدایت و خوشبختی اخروی را به مردم نشان دهند. تبلیغ گاهی قولی و گاهی نیز عملی است. تبلیغ گفتاری در عرصه و میدان آمده است که تبلیغی مدرن با توجه به توسعه فناوری باید مورد توجه باشد.

این استاد حوزه علمیه در ادامه افزود: تصمیم گیرندگان حوزوی انجمنی را به نام ارتباطات و تبلیغ شکل داده اند تا به مباحث تبلیغ مدرن پرداخته شود؛ با تأسف باید بگویم هیچ قدم مناسبی برای تعریف تبلیغ و بیان مؤلفه های آن به صورت علمی و شناخت چیستی آن صورت نگرفته است. تبلیغ عملی متولیان زیادی دارند که گاه سبب سردرگمی می شود. عنوان تبلیغ برای همه شناخته شده است و بسیاری از حوزویان هدف و انگیزه تعلیم را در تبلیغ دیده اند اما تبلیغ از لحاظ علمی روشن نشده است.

وی با بیان اینکه تلفیق قول با فعل و رفتار شایسته تأثیر فراوانی در تبلیغ خواهد داشت، تصریح کرد: با اینکه موضوع شناسی به عهده عرف است اما باید گفت موضوعات تخصصی عرف تخصصی را می خواهد و همچنین باید نگاه شود که فقها این موضوع را چگونه تشخیص می دهند و حکم صادر می کنند؛ شناخت موضوعات جزئی و دارای قید از عهده عرف بر نمی آید بلکه نیازمند متخصص است از این رو برای شناخت موضوع تبلیغ نیز باید یک شناخت تخصصی پیرامون آن صورت بگیرد.

حجت الاسلام واعظ موسوی در ادامه با اشاره به همکاری دفتر 10 مرجع تقلید با مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی اظهار داشت: این همکاری ها نشان می دهد این درک وجود دارد که لازم است موضوعات توسط متخصصین شناخته شود تا فقیه بر اساس این شناخت حکم مد نظر خود را صادر کند. گاهی برخی مطرح می کنند که تبلیغ کلامی بوده و فقهی نیست اما باید گفت حیثیات فرق می کند و نباید ترسید که موضوعاتی مشترک را بحث کنیم زیرا نمونه های فراوانی در علوم اسلامی وجود دارد که یک مبحث در چندین علم از حیثیات مختلف مورد بحث قرار می گیرد.

احتیاج به باب فقهی «فقه الدعوه» داریم

حجت الاسلام برته رئیس دبیرخانه انجمن های علمی حوزه های علمیه با اشاره به دوره اسلامی شناسی مقایسه بین اسلام و ادیان در کنیا اظهار داشت: در آن دوره آموزشی، نمایندگان ادیان مختلف حضور داشتند و از من به عنوان نماینده اسلام شیعی خواستند که دعوت را توضیح دهم چون تفاوت دو کلیسا در تبشیر و دعوت است؛ حوزه های علمیه اهل سنت کلیدواژه دعوت را و ما نیز کلیدواژه تبلیغ را داریم.

وی ادامه داد: مسلمانان اهل سنت در کشورهای خارجی دعوت یا به تعبیر ما تبلیغ خیابانی دارند که ناظر به مسائل محلات وارد تبلیغ می شود و به اصطلاح خودشان دعوت خیابان انجام می دهند؛ در نظام جامع تبلیغ حوزه علمیه در یک پاراگراف چیستی بیانیه مأموریت تبلیغ آمده است و سندی است که نشان می دهد تبلیغ از نظر حوزه علمیه شیعه این است. در غیر این صورت کار علمی دقیقی برای تبلیغ صورت نگرفته است.

حجت الاسلام برته در ادامه بر لزوم پرداخت به موضوع تبلیغ با توجه به عنوان «فقه الدعوه» بیان داشت: مسأله تدریج  و تدرج در امر تبلیغ نیز اهمیت فراوانی دارد؛ فرد تازه مسلمان با مشکلاتی روبرو می شود که جامعه ما نیز نمی داند با تازه واردان برخورد کند؛ آیا می توان امر تبلیغ را تدریج بردار دانست به این صورت به یک تازه مسلمان برخی از احکام را آموزش نداد؛ با توجه به اینکه دین اسلام و احکام اسلامی در دوران رسول اکرم نیز تدریجی نازل شد، آیا می توان برای یک تازه مسلمان به طور تدریجی ابلاغ صورت گیرد؟ آیا مجوزی برای این امر داریم؟

وی ادامه داد: تدرج نیز در جامعه شیعی معضلی است به این معنا که آیا لازم است همه سطوح اسلام را به مخاطب برسانیم؟ چه کسی گفته است که لازم است ظرائف اخلاق، فقه و اسلام را برای همه مسلمانان بیان کنیم؟ ما در این خصوص بحران داریم. پاسخ به امر تدریج و تدرج نیازمند تدوین «فقه الدعوه» است و لازم است مباحث خوبی ذیل آن صورت گیرد.

بخشی از مباحث تبلیغی ارتباطی با فقه ندارد

حجت الاسلام کیانپور از اساتید مؤسسه موضوع شناسی فقهی اظهار داشت: باید مسأله ای به وجود بیاید و ابهامی در خصوص آن باشد تا موضوع آن بررسی شود؛ بخشی از مباحث تبلیغ ارتباطی با فقه ندارد مانند تبلیغ مدرن و.. . شرکت های تبلیغاتی که با تبلیغات بازرگانی فضای جامعه را تحت تأثیر قرار می دهند و یا کافه هایی که محل دورهمی جوانان شده اند می توانند ذیل موضوع تبلیغ قرار بگیرد.

وی بررسی امر تبلیغ از منظر فقه فردی، فقه نهادها و فقه حکومتی را لازم دانست و افزود: به این معنا که حکومت می تواند از انفال برای امر تبلیغ هزینه کند یا خیر؟ در خصوص فقه نهادها نیز باید بدانیم انسان ها بر اساس ساختار تصمیم می گیرند و ساختارها ذهنیت ها را تحت تأثیر قرار می دهند.

این استاد حوزه علمیه با اشاره به تبلیغ رفتاری یا تبلیغ غیر شفاهی اظهار داشت: در دنیای امروز مددکاران اجتماعی نوعی از تبلیغ غیر شفاهی را انجام می دهند و آیا لازم است که مبلغین ما از این روش الهام بگیرند؟ در مباحث اعتیاد و خودکشی که در جامعه زیاد است احتیاج به فعالیتی شبیه مددکاری اجتماعی و لازم است این مهم از نظر دینی بررسی شود.

حجت الاسلام خاکی از دیگر اساتید این مؤسسه اظهار داشت: قلمرو دین هر کجا که هست قلمرو تبلیغ را نیز شامل می شود؛ تولید، توزیع و مصرف محتوا لایه های تبلیغ هستند. تبلیغ یک بسته است که محتوا، فرد مبلغ و مخاطب جزئیات آن را تشخیص می دهند از این رو از نظر من تبلیغ را می توان یک موضوع فقهی دانست.

طبق آیه قرآن تبلیغ دینی باید با خطرکردن همراه باشد

در ادامه نشست حجت الاسلام بهداروند با بیان اینکه تعریفی از انجمن و تبلیغ ارائه نشده است، اظهار داشت: بدون تردید تبلیغ از منبر و تریبون عبور و رویکرد دیگری پیدا کرده است؛ امروزه در بین طلاب و بین فضای عمومی حوزه های علمیه از تبلیغ به معنای مدرن اطلاع کمی وجود دارد و به همان نحو سنتی این مهم انجام می گیرد و باید سؤال کرد که انجمن چه تدبیری برای رفع این نقیصه دیده است.

وی در ادامه بیان داشت: سؤال من این است که انجمن دقیقا چه مطالبه ای دارد زیرا هنوز برای ما جا افتاده نیست که مراد از تبلیغ چیست و چه حوزه هایی را تبلیغ می دانیم؟ برخی معتقد هستند که تبلیغ موضوع کلامی بوده و در فقه جای نمی گیرد و لازم است این مهم توضیح داده شود

حجت الاسلام رضا لک زایی نیز اظهار داشت: تبلیغ در فقه بررسی نشده است؛ امام خمینی در کتاب ولایت فقیه خود به فاصله رساله های فقهی با آیات و روایات اشاره کرده که نشان می دهد که مباحث زیادی در فقه مورد غفلت قرار گرفته است. با این تعریف که فقه نظامی عملی از گهواره تا گور است، تبلیغ نیز در آن باید جا بگیرد.

وی با قرائت آیه «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ»، تبلیغ را به معنای رساندن پیام خداوند به همراه یک خطر و ریسک دانست و گفت: طبق این آیه می توان برداشت کرد که اگر من کلامی بگویم و خطری در آن نباشد به عنوان تبلیغ محسوب نمی شود؛ در این صورت، رساندن پیام خداوند به صورت مدرن یا سنتی تفاوتی ندارد بلکه لازم است دو مؤلفه رساندن پیام خدا و خطر با هم همراه باشند.

تبلیغ در حال مستقل شدن از دیگر دانش ها است

حجت الاسلام قنبری مدیر گروه ارتباطات دانشگاه معارف در نوبت خود اظهار داشت: رشته هایی به تدریج در حال تکثیر در علوم انسانی هستند و از سرشاخه های خود فاصله گرفته اند مانند علوم ارتباطات و مطالعات زن و خانواده که جزء علوم اجتماعی بودند اما مستقل شدند و باید گفت که تبلیغ نیز در حال مستقل شدن از دانش های دیگر است. بخشی از موضوعات تبلیغ در دانش های دیگر نیز بوده است از این رو باید رصدی صورت گیرد تا سهم تبلیغ در دانش های دیگر نیز استخراج شود.

وی ادامه داد: لازم است که نگاهی نو به تبلیغ داشته باشیم به این صورت که از نگاه ابزاری و واسطه ای به تبلیغ فاصله بگیریم؛ سپس می توان به آن توجه داشت. برای این مهم لازم است هر چه زودتر از مباحثی که جزء تبلیغ اسلامی بوده اما با دیدگاه های ارتباطی مطرح می شود خود را خارج کنیم زیرا مفاهیم ارتباطی دارای جهان بینی و نگرش های معرفت شناسی متفاوتی با تبلیغ هستند؛ از این رو اگر پیگیر مباحث تبلیغ هستیم باید شبکه مفهومی تبلیغ را از دل قرآن در بیاوریم و سپس در گام دوم آن ابعاد تبلیغ را نیز از حیث موضوعی بررسی کنیم. موضوع شناسی گام دوم است.

نگاه ما به فقه در نگاه به تبلیغ تفاوت ایجاد می کند

حجت الاسلام سخاوتیان، عضو هیأت مدیره انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه های علمیه در ادامه بیان داشت: جایی که فعل مکلف باشد متعلق فقه قرار می گیرد و آیا تبلیغ فعل مکلف قرار می گیرد؟ برای بررسی موضوعیت فقهی تبلیغ لازم است تکلیف خود را با فقه روشن کنیم و مشخص کنیم که فقه بیان هنجاری است یا می تواند توصیفی نیز باشد؛ اگر بپذیریم که فقه می تواند توصیف کند دایره تبلیغ بسیار گسترده می شود.

وی در ادامه تصریح کرد: تبلیغ، بَلَغ، بلوغ و ابلاغ هم خانواده بوده که معنای عام آن نیز رساندن پیام است که اگر به حد خاص برسد بلوغ رخ داده و این حد خاص در آیات و روایات، با تعبیر رشد یاد شده است. زمانی فهم از تبلیغ ساده بود اما امروز به دلایل مختلف فرهنگی و رسانه ای فرایند تبلیغ پیچیده و ساده می شود؛ هر چه پیچیدگی فرهنگ زیاد شود پیچیدگی تبلیغ نیز زیاد می شود از این رو سؤال پیش می آید که دانش فقه در فرایند تبلیغی به نحو توصیفی باید وارد شود یا هنجاری؟

تبلیغ دینی در فقه اصغر جای نمی گیرد

حجت الاسلام مرتضوی نیز در ادامه پس از اعلام مخالفت خود با عنوان «فقه تبلیغ» اظهار داشت: اگر فقه به معنای احکام باشد، مسائل تربیتی و مباحث تبلیغ در آن جایی ندارد. تبلیغ، شگرد و حرفه ای برای انتقال پیام است و عمل مبلغ و سخنانی که بیان می کند تحت عناوین متفاوتی تعریف می شوند؛ «فقه تبلیغ» به عنوان اینکه یک موضوع متفاوت مانند «فقه عبادات» باشد، از نگاه من درست نیست.

وی ادامه داد: اگر فقه را به معنای فقه اصغر بدانیم، تبلیغ و هیچ کدام از مسائل آن دیگر در فقه جای نمی گیرد اما اگر از فقه تعریف دیگری داشته باشیم می توانیم نگاهی به تبلیغ و فقه تبلیغ داشته باشیم.

حجت الاسلام مرتضوی خاطرنشان کرد: برای من بدیهی است که تبلیغ امری واجب است؛ تبلیغ اگر به معنای رساندن دین اسلام به جوامع هدف باشد بدون شک واجب بوده و با استفاده از آیه نفر کفایی بودن آن ثابت می شود. نیاز نیست بدانیم که تبلیغ در چه بابی قرار می گیرد بلکه می تواند مستقل باشد.