واقع‌نمایی رسانه‌ای در مواجهه با بحران

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، چند روزی است که یک مهمان ناخوانده‌، ما را آشفته کرده و آرامش زندگی روزمره‌مان را به اضطراب و ترس کشانده است. گویی طبیعت بار دیگر به خروشان افتاده تا نهیبی بر زندگانی انسانی باشد که به خود غرّه شده است. اکنون که انسان از خروش طبیعت به قرنطیه روی آورده، این رسانه‌هایند که مأمن و مأوا او شده‌اند.

ما در یک جهان اشباع شده از رسانه‌ها زندگی می‌کنیم که جهان پیرامون ما را احاطه کرده‌اند و با زندگی روزمره ما عجین شده‌اند به نحوی که آنها را جزئی از جریان عادی زندگی تلقی می‌کنیم. سیل مستمری از تصاویر و اطلاعات از رسانه‌های مختلف به مردم روانه شده که درک جهان اطرافشان را تشکیل می‌دهد. تکنولوژی امروزه واسطه بین انسان و جهان شده است.

رسانه‌ها واسطه میان انسان و جهان

در هر حادثه‌ای نظیر بحران کنونی جهان 2020، رسانه‌ها نقش برجسته‌ای پیدا می‌کنند و مهمترین وسیله دسترسی برای کسب آگاهی از جهان بیرون می‌باشند. حال پرسش این است که رسانه‌ها چه نسبتی با واقعیت برقرار می‌کنند و چه میزان اطلاعاتی که از طریق رسانه‌ها ارائه می‌شود، در درک و ساخت تصویر جهان برای ما موثرند؟

نگاه ابتدایی به رسانه‌ها بر تئوری شناخت تکیه داشت. از این منظر واقعیت امری ملموس و خارجی است که رسانه‌ها بازتاب دهنده آن هستند و صداقت و صحت رسانه‌ها را با آن می‌توان سنجید. اما منتقدان به این دیدگاه معقدند که چنین تئوری نه تنها از دور خارج شده و از اعتبار افتاده بلکه غیر قابل دفاع هم هست.

در مقابل پست مدرنیست‌ها و ساختارگرایان واقعیت خارجی را یک آرمان دروغین و غیرممکن می‌دانند و معقتدند که واقعیت محض وجود ندارد تا فرآورده‌های رسانه‌ها را با عیار آن بتوان سنجید و بر این باورند که این فراآورده‌ها بازتابگر ساختار اجتماعی و فرهنگی هستند که در چارچوب روابط اجتماعی تولید می‌شوند و فرد در زندگی روزمره خود با آنها کنش متقابل دارد. با این حال به نظر می‌رسد، بدون بها دادن به واقعیت خارجی، نمی‌توان به درک درستی از جهان رسید.

واقعیت همان روایت واقعیت است

اما به نظر می‌آید انسان‌ها دنیا را از طریق رسانه‌ها حس می‌کند، بدین معنی که واقعیات جهان ما، رسانه‌ای هستند و اصلا امری به نام «واقعیت محض» وجود ندارد. پس واقعیت همان «روایت واقعیت» است. این یعنی واقعیت وجود دارد، اما محض نیست. بلکه روایت‌ها از واقعیت هستند که به آن شکل می‌دهند. آنچه ما امروز به عنوان واقعیت می‌شناسیم، روایت‌های برساخته به وسیله رسانه‌ها هستند. در نتیجه حقیقت آن است که تصویرهای رسانه نه تماما عینی‌گرا و واقع‌گرا هستند و نه همواره در حال خلق واقعیت‌های خود ساخته، بلکه امری میانه است. از این رو بسیاری، بزرگترین نقش و قدرت رسانه را «واقعیت‌سازی» می‌دانند.

خلق روایت شامل فرایند گزینش و ساماندهی است که به دستمایه متن روایت شده نظم می بخشد تا در نهایت معنادار باشد. در دل این روایت‌پردازی، نقش دیگر رسانه‌ها که همان گفتمان‌سازی (Discourse) است، پررنگ می‌شود. هر رسانه مبتنی بر مناسبات قدرت و ثروت و ایدئولوژیک خود، سعی دارند روایت خود را بر روایت‌های موجود غلبه دهند. حال تا چه اندازه می توان به بازنمایی(representation) از سوی رسانه ها اتکا کرد؟

بازنمایی رسانه امری بی طرف نیست

در مطالعات فرهنگی، نسبت به بازنمایی رسانه‌ای دو مفهوم مهم (تعصب) (Bias) و (کلیشه سازی) (Stereotype) وجود دارد. تعصب به معنای این است که بازنمایی رسانه‌ای امری خنثی و بی‌طرف نیست و تمایل مستمر به یک جناح یا حمایت از یک برداشت و موضع‌گیری خاص وجود دارد. کلیشه‌سازی به عنوان یکی از شیوه‌های بازنمایی، از ابزارهای فراگیر و تاثیرگذار رسانه‌ها در شکل دادن به افکار کلیشه‌ای در جهان است. بنابراین رسانه فعالانه و بر اساس گرایش‌های ایدئولوژیک خود و منافع صاحبان قدرت دست به بازسازی آنها می‌زنند.

با این توضیحات نوع بازنمایی رسانه‌ای جریانات مختلف سیاسی، نسبت به این پدیده کرونا قابل تامل و بررسی است. به راستی چه میزان از اضطراب و ترس حاصل از این ویروس که در جامعه هویدا شده، حاصل بازنمایی رسانه‌ای است که به توده مردم منتقل شده است؟ رسانه‌هایی که با استفاده از پدیده کرونا، به نقد مذهب و ترویج جریان افراطی مذهبی پرداخته‌اند، چگونه قابل تحلیل است؟ و...

رسانه‌ها می‌توانند در مواقع بحران، نظم جامعه و احساس آرامش و ثبات روانی، شخصیتی و هویتی افراد را تقویت یا تضعیف کنند. لذا ضرورت یک اتاق فکر علمیات رسانه‌ای برای تهیه، تنظیم، تبیین و ترویج روایت رسانه‌ای گفتمان خودی، همانند ایجاد ستاد مقابله با کرونا، در مواجه با این چنین بحران‌هایی ضروری به نظر می‌آید. امری که در نوع مواجهه حکومت با پدیده کرونا بسیار ضعیف بود و به جد خلا آن هرچه بیشتر احساس می‌شود. /882/ 702/

رسول لطفی، طلبه سطح عالی حوزه علمیه قم

منبع:

درک تئوری رسانه/ کوین ویلیامز، ترجمه رحیم قاسمیان/چاپ سوم/ انتشارات ساقی/ سال1397

نظریه های رسانه اندیشه های رایج و دیدگاههای انتقادی/ سید محمد مهدی‌زاده/همشهری/چاپ هفتم/1397

واقعیت رسانه؛ خلق فراواقعیت، مجله مطالعات رسانه‌ای/ محمد مهدی فرقانی/ تابستان 1389 - شماره 9