شماره 30 دوفصلنامه علمی - پژوهشی «پژوهش های تاریخی ایران و اسلام» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، سی و نهمین شماره دوفصلنامه علمی - پژوهشی «پژوهش های تاریخی ایران و اسلام» به صاحب امتیازی دانشگاه سیستان و بلوچستان با مدیر مسؤولی مهدی صالح و سردبیری فاطمه جان احمدی منتشر شد.

این فصلنامه در 19 مقاله منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

نوسازی نظام آموزشی ناظر به مدارس و معلمان و تجلی آن درمذاکرات و مصوبات مجلس اول مشروطه

احمد ابوحمزه

چکیده:

مشروطیت سرآغاز حرکت نظام آموزشی جدید ایران برای ایجاد ساختار، نظم معطوف به اهداف مشخص و همچنین فراگیر شدن آموزش است. این حرکت مبتنی بر تدوین یک رشته قوانین و تاسیس نهادهای آموزشی جدید بود. پژوهش‌حاضربه‌دنبال تحلیل مساله نوسازی نظام آموزشی بربنیاد قوانین مصوب مجلس اول مشروطه است و می کوشد‌ به‌این‌پرسش‌ها پاسخ دهد که نمایندگان‌ مجلس‌اول براساس کدام‌چالش‌ها، مطالبات ومشکلات دست به تدوین قوانین و شیوه نامه های مرتبط با آموزش‌ زدند و مهمترین شاخص‌های نوسازی‌آموزشی درحوزه مدارس ومعلمان چه بود؟ این مقاله با تحلیل گفتگوهای مجلس می‌کوشد چگونگی تاثیرگذاری مجلس را برفرآیند تاسیس آموزش و پرورش نوین در ایران تبیین کند و به بررسی قوانین و مذاکرات نمایندگان مجلس اول در ارتباط با گسترش تعلیم عمومی و تقویت مدارس در کشور و شکستن ساختارهای کهن آموزشی بپردازد. مقاله سرانجام به این نتیجه می رسد که تعدادی از نمایندگان مجلس تلاش می کردندتا با الهام گرفتن از نوسازی‌های آموزشی غربی، زمینه را برای نوسازی بومی متناسب با اقتضائات کشور فراهم کنند. همچنین بررسی این شاخص ها در کنار مطالبات و مشکلات حوزه آموزش به صورت منسجم دراین نوشتار، نشان از تداوم مشکلات درادوار بعدی و ضرورت پرداختن به آنها را دارد.

بررسی ساختار و عملکرد ساخلوی سیستان در دورۀ رضاشاه با تکیه بر اسناد

سارا سرحدی؛ سید علیرضا ابطحی؛ علی اکبر جعفری

چکیده: سیستان به خاطر اهمیت سوق الجیشی در عهدقاجار مورد ادعای پادشاه افغانستان و سرکشی برخی از سرداران تابع ایران بود. دولت قاجار پس از تسلط بر سیستان ساختمان‌های قلعه مانندی ساخت. استحکامات ساخته شده توسط دو فوج سرباز که از قاین فرستاده شده بودند، مراقبت می‌شد با روی کار آمدن حکومت پهلوی و سلطنت رضاشاه، حکومتی با ویژگی های نهاد‌سازی شبه مدرن و مدرن‌سازی دولتی موجب تحولات زیادی در عرصه‌های مختلف کشور شد که این تحولات بیشتر رویکرد نظامی داشت. استقرار سازمان‌های نظامی در سیستان به دلیل همسایگی با افغانستان و حدود هندوستان که انگلستان اهمیت زیادی برای آن قائل بود، از حساسیت ویژه ای برخوردار بود. اهمیتی که در وهلۀ اول صیانت از مرزها را دربر داشت، ولی به هدف مهم‌تری که همان سرکوب نیروهای عشایر و تحت انقیاد درآوردن آن بود، منجر گردید. پژوهش حاضر با روش تاریخی و شیوه توصیفی- تحلیلی و تکیه بر اسناد نویاب به دنبال پاسخ به این سوال است که ساخلوی سیستان در دورۀ پهلوی اول چگونه بوجود آمد و چه ساختار و عملکردی داشت؟ بر این اساس می‌توان این فرضیه را مطرح کرد: ساخلوی سیستان دارای ساختاری منظم و متناسب با مقتضیات منطقه ای، همراه با تامین امنیت در این بخش از کشور بوده –است که توانست موفقیت‌هایی در جهت ایجاد امنیت در منطقه سیستان کسب کند با توجه به ایجاد تیپ مستقل و استقرار ساخلوی سیستان، این اقدام توانست بر حفظ مرزها و سرکوب سرداران محلی تاثیر زیادی بر جای گذارد.

خصوصیات اجتماعی عالمان در دوره صفویه (907 ق-1135 ق)

مهدی دهقانی

چکیده:عالمان در ساختار آموزشی، اجتماعی و حکومتی ایران عصر صفوی نقش و تأثیر گسترده‌ای داشتند. به همین جهت، برای شناخت مناسب وضعیت اجتماعی عالمان لازم است روندهای کلی آموزشی و پیوندهای متنوع اجتماعی آنان بررسی و مشخص شوند. ازاین‌رو، در پژوهش کنونی با توجه به جهت‌گیری منابع تاریخی، به این سؤال پاسخ داده می‌شود که چه روندهای آموزشی، شخصیتی و شغلی در ایران عصر صفویه، خصوصیات اجتماعی عالمان را مشخص می‌کرد؟ به‌منظور پاسخ‌گویی، پژوهش کنونی با استفاده از روش تحقیق تاریخی و طبقه‌بندی روندهای مؤثر اجتماعی در دوره صفویه به تحلیل و تفسیر این ویژگی‌ها و تأثیرات آن بر وضعیت عالمان می‌پردازد. با توجه به فقدان پژوهش منسجمی پیرامون خصوصیات اجتماعی عالمان در دوره صفویه، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عنایت طبقات مختلف جامعه و حکومت صفویه به امور آموزشی- فرهنگی، رونق سوادآموزی طالبان علم را به دنبال داشت که به‌تبع، موجبات جایگاه برجسته و نقش‌آفرینی مؤثر عالمان مختلف در حوزه‌های مختلف حیات اجتماعی عصر صفویه بود. افزون بر آن، اقبال جامعه به ملاحظات شخصیتی و رفتاری همچون حسن شهرت علمی و اخلاقی عالمان نیز وابستگی داشت و درنهایت، تمامی این عوامل موجبات ارتقای مشروعیت حکومت صفویه شد.

بازتاب مؤلفه‌های ملی‌ در محتوای کتب درسی جغرافیا از سال 1332 – 1357 ش در دوران پهلوی دوم کاربست نظریه تحلیل گفتمان تاریخی روث وداک

اعظم فرامرزی؛ محمد کلهر

چکیده: جغرافیا از مهم‌ترین شاخه‌های دانش بشری است که می‌تواند محل تجلی مولفه‌های ملی باشد. درک و دریافت واقع‌بینانه از پدیده‌های طبیعی و انسانی، بررسی تاریخچه جای‌نام‌ها و استناد به شواهد تاریخی برای تعیین حدود قلمروی سکونت یک گروه از مردمان متضمن ایجاد یک قلمروی ذهنی نیز هست که در پس آن امکان تعریف شدن «ما» و «دیگری» فراهم می‌شود. این مقاله، با ارجاع به اصول روش شناختی نظریه تحلیل گفتمان تاریخی روث وداک، درصدد است تا رابطه بین مؤلفه‌های ملی مدنظر حکومت در دوره پهلوی دوم و چگونگی طرح گزاره‌های علمی در کتاب‌های درسی جغرافیایی را صورتبندی کند. در نهایت، روش‌ها و تکنیک‌های تعریف شدن ایران به مثابه یک موجودیت سیاسی در خلال محتوای کتاب‌های درسی جغرافیا در دوره پهلوی دوم بررسی خواهد شد تا نشان دهد که دخالت‌های حکومت در چیدمان اطلاعات در کتاب‌های درسی جغرافیا چگونه متناظر به مصالح ملی و در جهت تقویت ارکان حاکمیت سیاسی بوده است.

مسأله تاریخی هیرمند و راهکارهای کاهش چالشهای ناشی از آن

علی شکری؛ حسین مفتخری؛ میرهادی حسینی

چکیده: هیرمند از دیرباز شریان اصلی حیات سیستان بوده و همواره نقش تعیین‌کننده‌ای برای آن داشته است، لیکن از زمان تقسیم ناعادلانه این منطقه بین ایران و افغانستان و عدم ورود آب کافی به منطقه، هیرمند رفته رفته برای مردم سیستان و دولت ایران به یک مسأله تبدیل و دستمایه اختلاف بیندو کشور همسایه شده است. این اختلاف، بتدریج با خشکسالیهای مکرر، افزایش جمعیت، عدم مدیریت صحیح منابع آب و تقاضای بیشتر برای مصرف آب، پررنگتر شده و ابعادی ملی به خود گرفته است. این مقاله بر آن است تا ضمن مرور اجمالی سیر تاریخی مسأله هیرمند و پیامدهای ناشی از کمبود آب و برشمردن چالشهای موجود، راهکارهایی در جهت برون رفت از این بحران و کاهش پیامدهای آن ارائه دهد. پرسش اصلی پژوهش این است که عامل پایدار ماندن مسأله هیرمند چیست و با چه راهکارها یی می‌توان آثار و پیامدهای منفی این مسأله را در راستای رفع یا تخفیف آن، مدیریت کرد؟ بر اساس فرضیه پژوهش، ممانعت افغانستان از ورود سهم آب هیرمند، خشکسالیهای متعدد به ویژه طی سه دهه اخیر و راهکارهای کوتاه مدت و بعضاً ناکارآمد در برخورد با مسأله هیرمند، موجب پایداری این مسأله گردیده است که میتوان با راهکارهایی از جمله اتخاذ دیپلماسی سازنده با طرف افغان، توسل به قوانین حقوق بین‌الملل، مدیریت صحیح آب ورودی به کشور، رعایت الگوی کشت مناسب، آبیاری مکانیزه و ایجاد اشتغال در سایر صنایع از آثار سوء این مسأله کاست. این پژوهش تلاش نموده است تا مسأله را جهت دست‌یافتن به راهکارهایی ملموس بصورت جامعتر مورد بررسی قرار دهد.

بازتاب اندیشه شهریاری و مذهب در سکه‌های دوره قاجاریه

سیاوش امرایی؛ جهانبخش ثواقب؛ سهم الدین خزایی؛ شهاب شهیدانی

چکیده: سکه به‌عنوان بخشی از هویت جامعه، بازتابی از اندیشه و گرایش سیاسی و مذهبی شهریاران ایرانی است. نوشتار روی سکه‌ها بیشتر در دو مقوله شعائر مذهبی و القاب و عناوین مرتبط با پادشاهی و سلطنت در کانون توجه پادشاهان قرارگرفته است. این کارکرد در طول دوره قاجاریه به شکل چشمگیری دچار تغییر و دگرگونی شد. گاه شعائر مذهبی روی سکه‌ها فزونی پیدا کرد و گاه عباراتی در معرفی شکوه پادشاهی افزایش یافت. این پژوهش به روش تطبیقی و پژوهش کتابخانه‌ای به مقایسه و تحلیل نوشتار روی سکه‌های قاجاریه، به هدف تبیین بازتاب اندیشه پادشاهی و مذهب از طریق این مسکوکات، پرداخته و درصدد پاسخ به این پرسش است که سیاست شاهان قاجار در توازن نوشتار مذهبی و سیاسی روی سکه‌ها چگونه بوده است؟ یافته پژوهش نشان می‌دهد که تغییرات نوشتاری روی سکه‌های دوره قاجاریه تحت تأثیر تمایلات شخصی شاهان قاجار، نبود وحدت میان علما، هویت‌سازی آن‌ها با الهام از شاهان ایران باستان و فن‌آوری جدید و ارتباطات با غرب بوده است.نتایج نموداری مشخص نموده که شعائر مذهبی از ابتدا تا پایان دوره قاجاریه روندی کاهشی و عناوین مرتبط با سلطنت از شکل‌گیری حکومت آن‌ها تا دوره ناصرالدین شاه سیر صعودی و پس از او روند کاهشی داشته است.

بررسی فتوح قتیبه‌ بن‌ مسلم باهلی در ماوراءالنهر براساس اخبار بلاذری با روش ابن‌خلدون

مهین امیر شاهکرمی؛ اصغر منتظر القائم؛ مصطفی پیرمردیان

چکیده: بلاذری یکی از مورخان بزرگ اسلامی در کتاب فتوح‌البلدان اخبار ماوراءالنهر را در راستای فتوح خراسان نگاشته است. وی 15 خبر دربارۀ فتوح قتیبه‌بن‌مسلم باهلی در ماوراءالنهر آورده است. از گزارش بلاذری چنین برمی‌آید که هنگامی که قتیبه والی خراسان و ماوراءالنهر شد، اقتدار مرکزی وجود نداشت و شاهزادگان بر نواحی موروثی ایالات خود فرمان می‌راندند و اختلافات گسترده‌ای با یکدیگر داشتند. این مقاله به‌روش توصیفی‌ـ‌ تحلیلی‌ـ‌ انتقادی با روش‌شناسی تاریخی نقد اخبار ابن‌خلدون در صدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که اشکالات اخبار بلاذری در فتوح‌البلدان دربارۀ فتوح قتیبه‌بن‌مسلم کدام است؟ بلاذری روایات خود را به‌روش وجاده یا با نقل «قالوا» از چند فتوح‌نگار مشهور سدۀ دوم و سوم هجری أخذ کرده است؛ ولی در تلخیص و تدوین مهارت لازم را نشان نداده است؛ به‌گونه‌ای‌ که خواننده در شرح اقدامات قتیبه دچار سردرگمی می‌شود. بررسی نشان می‌دهد کاستی‌های چندی ازجمله اشتباه فاحش جغرافیایی دربارۀ جایگاه شهر فیل و اشکال در سند و متن یک خبر وجود دارد. این کاستی از یک مورخ و و جغرافی دان، مأمور خراج با وجود در اختیار داشتن اسناد دبیرخانۀ خلافت عباسی و منابع فتوح، پذیرفتنی نیست.

تاثیر گرایش به مولفه های تمدن غرب در مواجهه روشنفکران دوره قاجار با پیشینه فرهنگی ایران اسلامی ( مطالعه موردی آراء فتحعلی آخوندزاده، میرزا آقاخان کرمانی و میرزا عبدالرحیم طالبوف )

سعیده معینی مهر؛ هادی وکیلی؛ علی ناظمیان فرد

چکیده: مواجهه‌ با تمدن جدید غرب، تأثیرات به‌سزایی در تحولات فکری و فرهنگی جامعه ایران و نیز آراء و دیدگاه‌های روشنفکران دوره‌ی قاجار داشته است که رویکرد منفی یا کم‌انگاری روشنفکران این دوره نسبت به پیشینه علمی و فرهنگی ایران دوره اسلامی را می‌توان از جمله مهم‌ترین این تأثیرات برشمرد. نفی و یا تضعیف هویت فرهنگی یکی از پیامدهای این رویکرد به شمار می‌آید و همین موضوع، اهمیت پرداختن به چگونگی تأثیرگذاری غرب در این زمینه را فزونی می‌بخشد. این نوشتار بر آن است تا با روش توصیفی و تحلیلی و با استناد به آثار مکتوب برجای مانده از روشنفکرانی هم‌چون آخوند زاده، کرمانی و طالبوف به این پرسش پاسخ دهد که مواجهه با غرب به چه شیوه‌ای توانسته است بر نوع نگاه روشنفکران این دوره تأثیری منفی نسبت به پیشینه علمی و فرهنگی ایران دوره اسلامی داشته باشد. یافته‌های پژوهش حاضر بیانگر آن است که شناخت نادرست و ناقص روشنفکران نسبت به اصل تمدن غرب از سویی و تأثیرپذیری ایشان از برخی مبانی فکری و فرهنگی آن مانند علم جدید، آراء مستشرقین غربی و باستان‌گرایی از سویی دیگر، مهمترین تاثیرات را در شکل دهی به نگرش منفی آنان داشته اند.

خوانشی نو از سیر تاریخی روند مبارزه با مالاریا در قالب برنامه های توسعه (1327ـ1356ش/1948ـ1967م)

کیمیا کشتی آراء؛ علی اکبر جعفری؛ مرتضی نورائی

چکیده: مالاریا از مهلکترین بیماریهای انگلی و عفونی است که به رغم پیشرفت علم پزشکی درمان قطعی برای آن کشف نشده است. این بیماری در ایران تا دوره پهلوی دوم، یکی از دلایل اصلی مرگ و میر بود. به لحاظ گستردگی، پیامدهای آن اقشار آسیب پذیر مانند کشاورزان و کارگران را تهدید و استان‌های مالاریاخیز را درگیر می کرد. شرایط محیطی، مسائل اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی در کنار عناصر اقلیمی نقش مهمی در شیوع بیماری داشت. از این رو بررسی عملکرد دولت(1320ـ1355ش/1941ـ1987م)، به عنوان نهاد اداره کننده جامعه در مواجه با این بیماری همه‌گیر و معضلی که بر جنبه‌های مهم زندگی افراد از جمله ادامه حیات و معیشت تأثیر داشت، حائز اهمیت است.

یکی از راهکارهای دولت در مقابله با بیماری، تبادل تجربه و هم اندیشی در پیشبرد گامهایی بود که در قالب برنامه‌های توسعه تبلور پیدا میکرد. اما مقایسه اقدامات دولت و سازمان برنامه در ادوار مختلف نشان میداد، فعالیتها همواره با کامیابی همراه نبوده است، از این رو بررسی علل ناکامی دولت در کنترل و مهار مالاریا در پاره ای از برنامههای توسعه پرسش مطرح در پژوهش است.

نتایج با بهرهگیری از مذاکرات مجلس شورای ملی و گزارش‌های سازمان برنامه، به روش عِلی و رویکرد توصیفی- تحلیلی نشان داد، گرچه تغییر در سیاستگذاریهای بهداشتی از سوی برنامه‌ریزان و دولت، با آغاز برنامههای توسعه 1327ش/1948م، و تمرکز بر دلایل شیوع بیماری در کاهش عوامل بیماریزا و تقلیل تعداد بیماران مؤثر بود، متغییرهایی همچون تخصیص بودجه، تجهیزات و مساعدتهای جهانی دلایل کامیابی یا ناکامی در مبارزه با بیماری را روشن میکرد.

نگرشی بر تعامل / تقارب تشیع و تصوف در ایران قرن هشتم هجری

سیدهاشم موسوی؛ نصرالله پور محمدی املشی

چکیده: یکی از مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز تشکیل حکومت‌ صفویه در ایران؛ برقراری ارتباط نزدیک شیعیان با صوفیان در قرن هشتم هجری است. پس از حمله مغول به ایران بسیاری از مردم برای در امان-ماندن از کشتار آنان به دیرها و خانقاه‌هایی که صوفیان در حاشیه شهرها ساخته بودند پناه بردند. به همین سبب اندیشه صوفیه به لحاظ کمی در بین مردم گسترش یافت و مردم تصوف را التیام دهنده‌ی رنج‌ها و تنها سرپناه خود یافتند. در این دوره شیعیان امامی به دنبال نزدیکی تشیع و تصوف از طریق مؤلفه‌های مذهبی و فکری برآمدند و تلاش بسیاری از بزرگان شیعه معطوف به این امر گردید. این مقاله به دنبال پاسخگویی بدین پرسش است که نزدیکی تشیع و تصوف در قرن هشتم هجری و بهره‌مندی از ظرفیت آنان و نیز تأثیرشخصیت‌های شیعی و صوفی بر این جریان چگونه بوده است؟ فرضیه این است که حاکمیت مغول و ایجاد فضای باز مذهبی موجب نزدیکی تشیع و تصوف و به تبع آن شکل گیری گفتمان شیعی – صوفی و در نتیجه گسترش مذهب تشیع گردید. نتایج پژوهش حاکی از آن است که علما و بزرگان شیعه با شناسایی ظرفیت‌های موجود در بطن جامعه تصوف قرن هشتم هجری و هم‌چنین اقبال اکثریت مردم از این فرقه؛ در نزدیکی دیدگا‌ه‌های مذهبی تشیع و تصوف به موفقیت‌هایی نائل آمدند و با ایجاد گفتمان شیعی – صوفی زمینه‌های گسترش مذهب تشیع در بین آحاد مردم و درنتیجه شکل‌گیری حکومت‌های‌ شیعی را فراهم نمودند. نظربه اهمیت موضوع این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه‌بر منابع کتابخانه‌ای انجام‌گرفته است.

شناسایی و مقایسه بودجه فرهنگی و عمرانی «دفعه صرف» در عصر قاجار

حسین احمدی رهبریان؛ مقصودعلی صادقی گندمانی

چکیده: بودجه، مهمترین سند مالی برای ارزیابی درآمد و هزینه دولت است. پیش از مشروطه، ردیف بودجه ای به نام دفعه یا صیغه «صرف» در دفاتر مالی وجود داشت که بخش فرهنگی و عمرانی بودجه ی دولت محسوب می شد. از این جهت بررسی این ردیف از بودجه، دارای حایز اهمیت است که چه مقدار از کل بودجه کشور صرف امور عمرانی و فرهنگی می شده است و آن نیز به چه اموری اختصاص داشته است؟ بنابراین هدف این پژوهش، شناسایی و بررسی جایگاه صیغه صرف در سند بودجه و میزان تغییرات و نسبت هر یک از ارکان آن با یکدیگر است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که دفعه صرف یک درصد کل بودجه را تشکیل می داد و این هزینه در هر دو قسمت دیوانی و ولایتی وجود داشته است. تمایز صرف دیوانی با ولایتی در مصارف «جیب مبارک» بود که بیشترین هزینه در بخش دیوانی صرف بود. چاپارخانه، مضاجع و تعمیر عمارت موارد منحصر به فرد در صیغه ولایتی است و تعمیر عمارت، بیشترین هزینه را در بخش ولایتی داشت.

تحلیل شخصیت، رفتار و اقدامات مسعودمیرزا ظل‌السلطان براساس نظریه عقدة حقارت آدلر

غفار پوربختیار

چکیده: مسعودمیرزا ظل‌السلطان سال‌ها بر ایالات و شهرهای مرکزی و جنوبی ایران حکومت کرد و بیش از ۳۴ سال نیز حاکم مستقل شهر اصفهان بود. او با وجودی‌که بزرگترین پسر ناصرالدین‌شاه قاجار بود اما بدان علت که مادرش شاهزاده نبود و تبار والایی نداشت، از ولایت‌عهدی و سلطنت آیندة قاجار محروم گردید. او شخصیت و رفتار متفاوتی داشت و خودشیفتگی و بدگمانی مفرط، افراط در کسب قدرت و ثروت، قساوت‌قلب و بی‌رحمی مفرط نسبت به انسان‌ها و حیوانات، زیاده‌روی در کینه و حسادت نسبت به برادران، افراط در محو برتری دیگران، تخریب بناها و باغ‌های تاریخی عصر صفوی، و شبیه‌سازی مدل سلطنت در شهر اصفهان از جمله اعمال و رفتار این شاهزاده بوده است. در این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با کاربست نظریه عقدة حقارت آلفرد آدلر، علل و عوامل تشکیل دهندة چنین شخصیت رفتاری با استفاده از منابع اصلی تاریخ دورة قاجار و با طرح این سوالات بررسی و تحلیل می‌شود: آیا چنین رفتارها و اقداماتی از جانب ظل‌السلطان به علت عقدة حقارت وی ناشی از نرسیدن به ولایت‌عهدی و تخت سلطنت، انجام شده است؟ آیا وی به‌خاطر برخورداری از عقدة برتری‌جویی بر دیگران به چنین اعمال و رفتاری دست یازیده است؟ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که محروم شدن ظل‌السلطان از ولایت‌عهدی و تخت سلطنت به علت اینکه مادرش نسب والای قاجاری نداشت، باعث گردید تا وی دچار عقدة حقارت و به دنبال آن عقدة برتری‌جویی گردیده و به‌خاطر داشتن همین کمبود، به چنین اعمال و رفتار افراطی مبادرت ورزیده است.

صحت سنجی روایات سریه ذات‌السلاسل و ارزیابی اسناد و اخبار آن

مریم سعیدیان جزی

چکیده: سریه ذات‌السلاسل یکی از حوادث مهمی است که در دوران رسول الله (ص) رخ داد؛ اما اخبار و اسناد موجود درباره آن پراکنده و ناهمسو است. سنجش اعتبار و جایگاه روایات این سریه موضوعی است که منابع اسلامی و پژوهشگران معاصر به آن کمتر توجه کرده‌اند. این جستار به دنبال آن است تا اخبار و اسناد مرتبط با سریه ذات‌السلاسل را ارزیابی و دیدگاه مختار را تبیین نماید. پژوهش کتابخانه‌ای حاضر به شیوه مطالعه تاریخی و توصیفی، اسنادی تنظیم و منابع تاریخی، کلامی، فقهی، تفسیری و ادبی فریقین (شیعه و سنی) مورد استفاده قرارگرفته است. در مقاله، نخست روایات مختلف درباره سریه به تفکیک آمده، سپس تحلیل‌ و برخی دلایل تعارضها، ارزیابی و درنهایت سریه بازخوانی شده است. نتایج حاصل‌ گویای آن است که تعارض سندی و ناهمگونی محتوایی اخبار و گزینش‌های منابع اسلامی مانع آن شده تا روایت پیوسته‌ای از سریه، غرض و سرانجام آن ارائه گردد. در عین حال بخشی از تحولات سیاسی و اجتماعی و جایگاه افراد بر اساس این اخبار استخراج و تحت تأثیر آن است.

اصلاحات اداری در ایران: بررسی موردی تاسیس موسسه علوم اداری دانشگاه تهران

غلامرضا عزیزی؛ عمادالدین فیاضی؛ علی اکبر خدری زاده

چکیده: هدف اصلی این مقاله، بررسی و شناسایی زمینه‌ها، عوامل و کنشگران موثر بر تاسیس موسسه علوم اداری دانشگاه تهران به‌منظور اصلاح قسمتی از نظام اداری دولتِ در حال گسترشِ ایران است.

پژوهش، با روش کتابخانه‌ای مبتنی بر توصیف و تحلیل اسناد و سایر داده‌های تاریخی و سنجش تحقیقات و تحلیل پژوهشگران، در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که کنشگران و مولفه‌های موثر بر تاسیس موسسه علوم اداری کدامند؟

فرضیه پژوهش این است که هم‌سو شدن ضرورت اصلاح نظام نگهداری اسناد در ایران به‌عنوان فصلی در نوسازی اداری با سیاست‌های مجریان اصل چهار ترومن، در تاسیس موسسه علوم اداری (به‌مثابه یکی از الزامات اجرای اصلاحات یاد شده) موثر بوده است. بر اساس یکی از اصول مدل ماکس وبر، در یک بوروکراسی، اداره امور بر اساس نگهداری اسناد و مدارک کتبی یعنی سوابق و پرونده‌ها قرار دارد؛ لذا یکی از پایه‌های تحول بوروکراسی اداری را می‌توان، اصلاح یا نوسازی سیستم مدیریت اسناد دانست.

بر اساس یافته‌‌های پژوهش می‌‌توان گفت هرچند تاسیس موسسه علوم اداری دانشگاه تهران در پاسخ به نیازی طبیعی بود که در بستر تاریخی و تحت تاثیر فرایند رشد و نوسازی تشکیلات دولت پدید آمده بود؛ اما همسو شدن این نیاز با سیاست‌های مجریان اصل چهار ترومن، در تاسیس این موسسه نقش شتاب‌دهنده داشته است. همچنین نقش سه گروه (مرکب) اصلی از کنشگران با رویکردهای متفاوت و به‌منظور اصلاح قسمتی از نظام اداری دولتِ در حال گسترشِ ایران، تامین نیروی انسانی موثر در ادامه و استمرار اصلاحات اداری در تاسیس این موسسه مشهود است.

تبیین ابعاد حضور دیوانسالاری ایران در صید و تجارت مروارید در خلیج فارس(سده 13ق/19م)

سلمان قاسمیان

چکیده: بررسی ماهیت ارتباط حکومت‌ ایران با فرهنگ صید و تجارت مروارید در بنادر و جزایر خلیج فارس که در قالب یک صنعت با سازوکاری سنتی و باستانی تلقی می شود، نقش مهمی در بازشناسی مفاهیم تاریخی و سنتی حاکم بر مناسبات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ساحل‌نشینان خلیج فارس و هویت تاریخی این منطقه دارد. معیشت ساکنان بنادر و جزایر تا حدود زیادی به این کالای مهم و درآمدزا وابسته بوده است، این وابستگی همراه با اتکای این صنعت بر مهارت و دانش بومی، سبب نقش مهم این کالا در تداوم حیات سنتی و فرهنگ و هویت ساحل‌نشینان در دوران استعمار شد.

این مقاله با رویکردی تحلیلی و بر اساس برخی شواهد تاریخی و با هدف بررسی ماهیت و ابعاد نظام دیوان‎‌سالاری غیرمستقیم و نیابتی در منطقه خلیج فارس به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که ابعاد حضور دیوان سالاری ایرانی در صید و تجارت مروارید در منطقه خلیج فارس را از چه زوایایی باید مورد بررسی قرار داد؟ فرض غالب بر این است که با توجه به اهمیت صنعت مروارید و تاکید محققین بر وجود ضوابط و یک عرف باستانی، دیوان‌سالاری به طور غیر مستقیم در مدیریت صیدگاه‌ها و انتظام امور مربوط به صیدگاه‌ها و صیادان مروارید نقش داشته است.

خوانش تاریخی مفاهیم آزادی فرد و قدرت دولت در گفتمان سیاسی آیت‌الله نائینی و شیخ فضل الله نوری در مشروطه

ولی اله اسفندیار؛ گارینه کشیشیان سیرکی

چکیده: هدف از نگارش این مقاله تبیین تفاوت‌های خوانش تاریخی مفاهیم آزادی فرد و قدرت دولت در گفتمان سیاسی آیت الله نائینی و شیخ فضل الله نوری است. مفاهیم آزادی فرد و قدرت دولت و ویژگی‌های آن برای شیعیان از مباحث اصلی فقیهان شیعه در دوره غیبت بوده است. انقلاب مشروطیت که یکی از تحولات مهم دوران معاصر کشورمان است و به دنبال آن رژیم جدید سلطنتی تأسیس شد؛ یکی از نقاط عطف تاریخی است که در آن مشروعیت رژیم جدید سیاسی در تطبیق آن با مبانی اسلامی مورد اختلاف علما قرار گرفت. گروهی انقلاب مشروطه و هدف آن را با مواضع نظری اندیشه دینی مطابق دیدند و خوانش آنان از مشروطه با تبیین مفاهیم آزادی فرد و قدرت دولت، هماهنگ بود. درمقابل گروهی مشروطیت و نهادهای آن را با مبانی نظری اندشیه سیاسی شیعی مغایر ‌دیدند. نماینده این دو رویکرد متفاوت فقهی در مورد مبنای مشروعیت حکومت مشروطه دو فقیه بزرگ عصر مشروطه، علامه نائینی و شیخ فضل الله نوری بودند. نتایج بررسی این مقاله در مواجهه دو فقیه با مفاهیم گفتمان سیاسی جدید از یک طرف شاهد ایدئولوژی نخبه‌گرایانه و نظریه دو قطبی حکومت از طرف شیخ نوری برای تحقق احکام شرع بود و از طرف دیگر علامه نائینی برای نخستین بار تا حدودی آزادی و حق حاکمیت مردمی را در کنار ولایت فقیهان در بستر دین همراه نمود. این مقاله با استفاده از مفاهیم گفتمانی این متفکران با خوانش تاریخی خاص خودشان منجر به استنتاج نوع نگاه متفاوت و بعضاً متضاد این متفکران گردید.

بررسی عملکرد جمعیت شیر و خورشید سرخ اصفهان(1320-1309 ه.ش.)

مرتضی نورائی؛ سمیه السادات سجادی جزی؛ علی اکبر جعفری

چکیده: با عضویت ایران در صلیب سرخ و تشکیل جمعیت شیر و خورشید به سال 1302ش/ 1923م.، در تهران و به مرور شعبات جمعیت شیر و خورشید در ایران تأسیس شد. در همین راستا اولین گام‌ها برای ایجاد جمعیت شیروخورشید اصفهان در سال 1309ش./1930م. برداشته شد. شکل‌گیری جمعیت شیر و خورشید در اصفهان با اقداماتی که در طول سال های فعالیت انجام داد، تأثیرات مهمی در زندگی جامعۀ اصفهان داشت. لذا تلاش بر آنست با استفاده از منابع و اسناد تاریخی و به روش توصیفی- تحلیلی به این سؤال پاسخ داده شود: جمعیت شیر و خورشید اصفهان در دورۀ رضا شاه چه تأثیراتی بر زندگی کودکان بی‌بضاعت و بی‌سرپرست در اصفهان داشت؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد تشکیل و فعالیت جمعیت شیر و خورشید اصفهان در دورۀ پهلوی اول، با جمع‌آوری و ساماندهی کودکان بی‌سرپرست و بی‌بضاعت توانست در آیندۀ کودکان بی بضاعت و بی سرپرست و حتی برخی از کودکان طبقۀ مرفه جامعۀ اصفهان مؤثر باشد.

نقش راه‌های ارتباطی سیستان و قندهار در مناسبات ایران و هند در دوره صفوی (بر اساس نقشه گیوم دولیل فرانسوی)

عبداله صفرزایی؛ یاسر ملازیی

چکیده: ارتباطات ایران و هند در دوره صفوی به واسطه تحولات داخلی، منطقه‌ای و جهانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. این ارتباطات هم از مسیر دریا و هم از مسیرهای زمینی برقرار بود. از آنجا که ایالت سیستان در دوره صفوی در همسایگی هند قرار داشت و ایالت قندهار نیز یک ایالت مرزی محسوب می‌شد، یکی از مسیرهای ارتباطی ایران و هند در دوره صفوی، راه‌های سیستان و قندهار بود. اهمیت ارتباطی راه‌های این مسیر به حدی بود که از نگاه نقشه‌نگاران اروپایی در آن زمان نیز غافل نمانده است. یکی از نقشه‌های جالب توجه در خصوص ترسیم راه‌های ایران در دوره صفوی، نقشه گیوم دولیل فرانسوی است. با توجه به اهمیت ارتباطات ایران و هند در دوره صفوی و ترسیم راه‌های ارتباطی ایران و هند در نقشه گیوم دولیل، این سؤال مطرح است که راه‌های ترسیم شده سیستان و قندهار در نقشه گیوم دولیل، چه نقشی در مناسبات ایران و هند داشتند؟ یافته‌های این تحقیق نشانگر آن است که با استفاده از رباط‌ها و کاروانسراها تمهیدات امنیتی و امکاناتی راه‌های سیستان و قندهار فراهم شده بود و بخش عمده‌ای از مناسبات سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی ایران و هند از مسیر ارتباطی این راه‌ها انجام می‌گرفت. هدف این نوشتار معرفی راه‌های ترسیم شده سیستان و قندهار در نقشه گیوم دولیل و تبیین نقش ارتباطی این راه‌ها در مناسبات ایران و هند در دوره صفوی است که به روش تاریخی با توصیف و تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده، به انجام رسیده است.

بررسی اسنادی توسعه روابط تجاری ایران و هندوستان در عصر پهلوی دوم 57(

مریم شیپری؛ نوشین براهویی

چکیده: روابط تجاری میان کشور‌‌‌های جهان همیشه از توسعه روابط سیاسی سرچشمه می‌گیرد. روابط تجاری میان ایران و هندوستان در دوره محمدرضا شاه پهلوی از این مهم مستثنی نبوده است. در آغاز حکومت پهلوی دوم مسائل متعددی مانند اشغال ایران، استقلال هند و بعد هم جدایی پاکستان بر مبادلات تجاری میان دو کشور تاثیر گذاشت. اما ایران و هند تحت شرایط جنگ سرد و سوگیری‌های سیاسی که وجود داشت سعی در حفظ روابط خود با توسعه روابط اقتصادی فی‌ما‌‌بین داشتند. این مساله در روند تجاری میان دو کشور نمایان است. زیرا در دهه سی شمسی مبادلات بیشتر بر اساس کالاهای خوراکی و سنتی است اما در دهه چهل شمسی توجه به گسترش رفت و آمد تجار و بازرگانان ، توسعه همکاری های بانکی و همچنین سرمایه گذاری های خصوصی دنبال می شود.دهه پنجاه شمسی با تغییر نگرش هند نسبت به غرب و تلاش برای توسعه تجارت با اروپا ایجاد آژانس های تجاری و بازرگانی با ایران به عنوان یکی از گذرگاه های اصلی مسیرهای تجاری هند و اروپا مورد نظر قرار می گیرد و نشانه ی رشد روابط تجاری میان دو کشور در قرار دادهای بلند مدت بازرگانی و ملاقات سران ایران و هند نمود بیشتری می یابد.

این تحقیق بر اساس اسناد روابط اقتصادی میان ایران و هندوستان با طرح این سوال که روند روابط تجاری میان ایران و هندوستان در عصر پهلوی چگونه بوده است؟ به صورت توصیفی و تحلیلی به بررسی مسیر تجارت کالایی و صنعتی میان ایران و هندوستان در عصر پهلوی دوم براساس زمان پرداخته است.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره دوفصلنامه علمی - پژوهشی "پژوهش های تاریخ ایران و اسلام" می توانند به نشانی زاهدان، خیابان دانشگاه، دانشگاه سیستان و بلوچستان، معاونت پژوهشی و فناوری یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس https://jhr.usb.ac.ir/ مراجعه کنند و با کارشناس و مدیر علمی اجرایی مجله 09371431876 آقای صالحی تماس بگیرند.